Mavzu: O’quvchi yoshlarda mediasavodxonlikni shakllantirishning pedagogik asoslari

Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi: kirish, 3 bob, xulosalar, tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilovalardan iborat. Dissertatsiyaning hajmi (asosiy qismi) 82 betni tashkil etadi.
I BOB. O’smirlarda media savodxonlikni shakllantirishning ilmiy-nazariy asoslari
1.1. Media savodxonlik mazmun-mohiyati va uning asosiy kategoriyalari

Elektron aloqa vositalari, internet, sun’iy yo’ldoshlar aynan ommaviy axborot vositalarining misli ko’rilmagan sur’atlar bilan rivojlanishiga zamin yaratmoqda. Gazetalar, jurnallar, radio, televideniye, fotografiya, hujjatli va badiiy kino, axborot agentliklari, internet son jihatdan beqiyos o’sdi, sifat jihatdan sezilarli o’zgarishlar yuz bermoqda. Kompyuter, faks, “uyali” telefon, parabolik antenna, elektron pochta kabi texnik mo’jizalar ommaviy axborot vositalari rivojiga katta ta’sir ko’rsatmoqda. Mamlakatimizda zamon talabiga mos yuksak intellektual salohiyatli, zamonaviy bilim va malakaga ega, yangicha dunyoqarash va mustaqil fikrli mutaxassislar tayyorlash uchun beqiyos imkoniyatlar yaratilmoqda. Bu borada axborot-kommunikasiya texnologiyalari vositalari hisoblanmish – mediadan ta’lim jarayonida foydalanishning istiqbolli yo’nalishlaridan keng foydalanish yo’lga qo’yilmoqda. Ta’lim jarayonida media, ya’ni, internet, televideniye, radio, kino, video, telefon va boshqa aloqa vositalari o’z samarasini ko’rsatmoqda¹.

Media» atamasi (lotincha – medium, ya’ni vosita, vositachi, usul) turli ko’rinishdagi kommunikatsiya va axborot vositasini anglatadi. Media tushunchasi mazmuniga axborotni yaratish, nusxalashtirish, tarqatish vositasi hamda mualliflar va ommaviy auditoriya o’rtasida axborot almashinuvining texnik vositalari kiradi. Mutaxassislar fikricha, mediata’lim orqali o’quvchida mediasavodxonlik paydo bo’lib, mustaqil fikr yuritishga, ijodkorlik faoliyatlarini yanada rivojlantirishga, axborot olish, uni qayta ishlash, umumlashtirish, xulosa chiqarishga o’rgatadi. Ta’lim jarayonida mediasavodxonlik qanchalik mukammal bo’lsa, u yosh avlodning dunyoqarashi, intellektual salohiyati shunchalik rivojlanishiga xizmat qiladi. Demak, bugun mediasavodxonlik sirlarini nazariy jihatdan puxta o’rganib, amaliyotda yetarli darajada qo’llash maqsadga muvofiqdir. Axborot kommunikasiyaning globallashuvi sharoitida ta’lim jarayonida o’ziga xos talablar paydo bo’lmoqda. Bu talablar bevosita mediasavodxonlik bilan chambarchas bog’liqdir.
Mediasavodxonlik barcha ta’lim sohasini sifat jihatdan yanada yuqoriroq pоg’ona ko’tarishga, axborot madaniyatini yuksaltirishga xizmat qiladi. Ya’ni, o’quvchiga o’quv jarayonida nazariy bilim berish bilan materiallarni yuqori darajadagi zamoniviy texnika vositasida namoyish etish imkoniyatiga ega bo’ladi. Bu yangilik va ta’bir joiz bo’lsa, ilg’or usul o’quvchilarda qiziqish uyg’otadi. Ular dars jarayonida o’sha mavzularni puxta o’zlashtirishlariga xizmat qiladi. Manbalarda qayd etilishicha, YUNESKO qoshidagi kino va televideniya bo’yicha xalqaro kengash tomonidan 1973-yili birinchi martda videota’lim va videosavodxonlikga shunday ta’rif berilgan edi: “Mediasavodxonlik deganda pedagogika nazariyasi va amaliyotida maxsus bilim sohasi sifatida qaralayotgan ommaviy kommunikasiya vositalarini egallash uchun nazariy va amaliy ko’nikmalarini shakllantirishni tushunish lozim”¹.
XX asrning 70-80-yillarida mediata’limning rivojini YUNESKO qo’llab-quvvatlagan. 1970-yillarning o’rtalarida YUNESKO mediata’limni nafaqat qo’llab-quvvatlanishini, balki yaqin o’n yillikdagi rivoji haqida fikr bildirgan. 1972-yildan Fransiya Ta’lim vazirligining o’quv hujjatlari mediata’lim aspektlari bilan bog’langan. 1976-yilda esa mediata’lim rasman o’rta o’quv muassasalarining milliy o’quv dasturidan joy oldi². 1982-yilda mashhur fransuz mediapedagog va tadqiqotchisi J.Gonne Fransiya ta’lim vazirligiga turli tipdagi ommaviy axborot vositalarini o’quv jarayoniga samarali joriy etishda o’quv muassasalari pedagoglariga yordam beruvchi milliy mediata’lim markazini tashkil etish taklifini bildirdi. P.Vandevurd bilan markazning maqsadlari ishlab chiqildi. XX asrning 90 yillari va XXI asrning boshlarida ham Fransiya mediata’lim rivojlangan faol mamlakatlardan biri bo’lib qoldi. Audiovizual ta’limning nazariyasi va amaliyoti birinchi marta Fransiyada M.Martino tadqiqotlari natijasida tizimlashtirildi va tahlil etildi.
XX asrning 90-yillari – XXI asrning boshida Britaniyada mediata’lim juda samarali rivojlandi. 1996-yilda Angliyada Sautemptonsk universiteti (The University Southampton, UK) pedagogika fakulteti bazasida Mediata’lim markazi ochildi. Buyuk Britaniya maktablarida 25000 nafar yuqori sinf o’quvchilari va 8000 universitet talabalari har yili yakuniy imtihonlar topshirish uchun mediakursni tanlashadi. Mediamadaniyat ingliz tili bo’yicha maktab o’quv rejasining ajralmas komponentiga aylandi. Kanada mediapedogikasi liderlaridan biri K.Vorsnopning fikricha, media bugun bizni qurshab olayotgan olam va bizni nima o’rab turganiga e’tibor qaratish be’manilikdir. Biroz mujmal fikrga izoh beradigan bo’lsak, K.Vorsnop o’quvchiga medianing turlari, tuzilishi va vazifalari haqida bilim bermasdan, balki chuqur tahlil qobiliyatini shakllantirishga e’tibor qaratish kerakligi haqida gapirgan. Ya’ni, bizni nima o’rab turgani emas, qanday o’rab turgani muhim.
AQShning ommaviy axborot vositalarining butun dunyo yosh avlod ongiga ta’sirini baholash qiyin. 1980-yillardayoq AQShda 90000 dan ortiqroq odam televideniye, radio, gazeta va jurnallar uchun axborot yig’ish bilan band bo’lgan, kabel tarmoqlarining kashf etilishi 24 soatlik to’xtovsiz axborot uzatilishini ta’minladi, shu bilan birga, 1650 dan ortiq mahalliy gazetalar haftasiga 7500 yangilikdan odamlarni boxabar etishgan. OAV miqyosi kengayishi mediata’lim rivoji uchun shart-sharoit yaratdi¹.
Mamlakatning 46 shtatida mediata’lim ingliz tili va san’at bilan bog’liq holda o’tiladi. 30 shtatda esa ijtimoiy fanlar, tarix va fuqaro huquqlari, ekologiya va tibbiyot fanlari guruhida mediata’limdan foydalaniladi. O’qituvchilarning kasbiy assosiasiyasi mediata’limni davlat standartlariga kiritishga harakat qilishadi. Mediata’limni AQShda “Mediasavodxonlik”, “Axboriy savodxonlik”, “Vizual savodxonlik” deb ham nomlashadi. Har bir terminning qo’llanilish o’rni ham mavjud. Masalan, “axboriy savodxonlik” ko’proq kutubxona, kompyuter va medianing raqamli turlari bilan bog’liq holda qo’llaniladi. “Media savodxonlik” esa ko’proq televideniye, ijtimoiy faollik va ommaviy madaniyat bilan bog’liq holda ishlatiladi.
XX asrning 80 -yillarida avvaliga sobiq tuzumning alohida kasb ta’limi muassasalariga, so’ngra o’rta maktablarida informatika va hisoblash texnikasi asoslari kursi kiritilgan (jumladan O’zbekistonda ham). Bu ommaviy tarzda kompyuterlardan foydalanishni o’rganishga qaratilgan edi. O’quv yurtlarini kompyuterlashtirish va informatika o’quv fanining rivoji 1990-yil A.V.Sharikovning mediata’lim borasidagi qarashlarining paydo bo’lishiga turtki bo’ldi. Rossiyada Ta’limni axborotlashtirish kopsepsiyasi ishlab chiqilgan va nashr etilgan. Bu jarayon keyingi bosqichlarining aniqlanishi, boshlanishiga olib keldi¹.
Media ta’lim hozirgi kunda quyidagi yo’nalishlarda rivojlanmoqda:
1) Ta’lim muassasalarini zamonaviy AKT bilan ta’minlash va ulardan ta’lim jarayoni samaradorligini oshiruvchi yangi pedagogik qurol sifatida foydalanish. (Bugungi kunda ham O’zbekistonda media, mediata’lim atamasi ko’p qo’llaniladi va aynan birinchi yo’nalishdagi mazmunni ifodalaydi).
2) Zamonaviy axborot, telekommunikasiya vositalari va ma’lumotlar bazasidan ta’lim jarayonini axboriy qo’llab-quvvatlash, ilmiy, o’quv-metodik axborotlar bilan ta’minlashda foydalanish;
3) Ta’lim jarayoni va mustaqil ta’limni realizasiya qilishning yangi shakllarini keng rivojlantirish, ta’lim jarayoni miqyosini kengaytirish, aholining dunyo mamlakatlari ta’lim resurslariga kirish imkoniyatini ta’minlash; 4) Ishtirokchilarni informatika bo’yichagina tayyorlash emas, postindustrial axboriy jamiyat sharoitiga, hayotga insonlarni tayyorlash modeliga ko’ra ularda zaruriy malakani shakllantirish.
Turli ilmiy-ommabop adabiyotlarda, amaliy qo’llanmalarda "mediasavodxonlik" atamasi birinchi marta 1993-yilda Zvenigorodda bo'lib o'tgan aloqa vositalari va bola shaxsini rivojlantirish muammolariga bag'ishlangan xalqaro seminarda ishlatilgan. Va hozirda ushbu atamaning juda ko'p ta'riflari mavjud. Yu.N. Usova yozishicha, media madaniyati - badiiy va ijodiy faoliyat, audio, vizual va audiovizual matnni idrok etish, sharhlash, tahlil qilish ko'nikmalaridir. Chernix A. "media madaniyati"ni ommaviy axborot vositalari yordamida voqelikni o'zlashtirishning o'ziga xos usuli sifatida belgilaydi, bu ommaviy, xalq, elita madaniyatlarining funktsional xilma-xilligini o'ziga singdirgan axborot jamiyati, madaniyat-olamning hukmron madaniyatidir va ularning modifikatsiyalari, insoniyat mavjudligining muayyan bosqichidagi dunyoqarashi haqidagi madaniyat-meta-xabardir.
Yuqoridagilardan kelib chiqib xulosa qilishimiz mumkinki, ommaviy axborot vositalari jamiyat hayotining barcha jabhalariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bu ta'sir har doim ham ijobiy emas. O'smirlar ommaviy axborot vositalarining salbiy oqibatlaridan eng zaif va himoyalanmagan, chunki ular eng faol ijtimoiy guruh bo'lib, axborot texnologiyalarini tez va oson o'zlashtiradilar, lekin yetarli shaxsiy va ijtimoiy tajribaga ega emaslar, shuningdek, o'zlarini to'liq shakllantirishni o'rganmaganishlari nuqtai va pozitsiyasi muhimdir. Aynan o'smirlik davrida media olamiga qiziqishning "cho'qqisi" qayd etilgan. Har kuni o'smirlar televizion dasturlarni, reklamalarni tomosha qilishadi, lekin internet va ijtimoiy tarmoqlar ayniqsa mashhurdir.
Moskva davlat universitetining shaxsiyat psixologiyasi kafedrasi ma'lumotlariga ko'ra, bolalarning 95% har kuni internetdan foydalanadi, ulardan 32% kuniga 8 soatni internetda o'tkazadi, bu maktabdagi bolalar sonidan ko'pdir. Internetda yosh avlod o'z manfaati uchun foydalanishi mumkin bo'lgan cheksiz imkoniyatlar mavjud: ta'lim, dunyoqarashini kengaytirish va foydali muloqot. Ammo ko'pincha ongsiz zararli ta'sir bilan bog'liq muammolar ham mavjud: kiber-terrorizm, voyaga yetmaganlarning shaxsiy ma'lumotlarini noqonuniy yig'ish yoki ularni jamoat mulkiga tarqatish, kattalar auditoriyasi uchun mo'ljallangan kontent, taqiqlangan yoki kiruvchi ma'lumotlar, qimor o'yinlari, ijtimoiy tarmoqlar, "guruhlar", o'lim", onlayn o'yinlar va firibgarlik. Shunday qilib, yuqoridagilarga ko'ra, o'smirlarning media savodxonlikni shakllantirishga shoshilinch ehtiyoj bor, bu quyidagilarda namoyon bo'ladi: ommaviy axborot vositalari bilan muloqot qilish, ijodiy, kommunikativ qobiliyatlarni, tanqidiy fikrlashni, to'liq idrok etish, ko'nikmalarni rivojlantirishdir. OAV matnlarini sharhlash, tahlil qilish va baholash; zarur darajadagi mediasavodxonlikka ega bo‘lish uchun mediatexnologiyalar yordamida o‘zini namoyon qilishning turli media-ta'lim orqali shakllarini o‘zlashtirish¹.
A.V.Sharikov “media savodxonlik” va “media ta’lim” tushunchalarining o‘zaro bog‘liqligi haqida o‘z fikrini quyidagicha ifodalaydi: mediata’lim, bir tomondan, mediamadaniyat namunalarini ko‘paytirishni ta’minlasa, ikkinchi tomondan, media-madaniyat namunalarini yanada ishlab chiqarishni ta’minlaydi. yangi media madaniyat namunalari. Media ta'limsiz mediamadaniyatni saqlab qolish ham, rivojlantirish ham imkonsiz bo'lib qoladi. Past sifatli mahsulotlar bunday odamlar tomonidan rad etiladi.
“Media savodxonlik” atamasi uning YUNESKO tomonidan tasdiqlangan taʼrifiga muvofiq tushuniladi, yaʼni: “Mediasavodxonlik barcha turdagi ommaviy axborot vositalari (bosma va grafik, tovush, ekran va boshqalar) va turli texnologiyalar bilan bogʻliq; bu odamlarga o'z jamiyatlarida ommaviy kommunikatsiyalardan qanday foydalanilishini tushunishga, boshqa odamlar bilan muloqotda ommaviy axborot vositalaridan foydalanish qobiliyatini egallashga imkon beradi; shaxsga quyidagi bilimlarni beradi: 1) media matnlarni tahlil qilish, tanqidiy tushunish va yaratish; 2) ommaviy axborot vositalari matnlarining manbalarini, ularning siyosiy, ijtimoiy, tijorat yoki madaniy manfaatlarini, kontekstini aniqlash; 3) ommaviy axborot vositalari tomonidan tarqatilayotgan ommaviy axborot vositalari matnlari va qadriyatlarini sharhlash; 4) o'z media matnlarini yaratish va tarqatish va ularga qiziqqan auditoriyani jalb qilish uchun tegishli ommaviy axborot vositalarini tanlash;
Ta’kidlash joizki, mediasavodxonlik bir qancha fanlarni, jumladan, nafaqat pedagogika va psixologiya, balki madaniyatshunoslik, sotsiologiya, siyosatshunoslik, jurnalistika nazariyasi, iqtisod, san’at tarixi kabi fanlarni ham o‘z ichiga olgan murakkab ta’sir ko‘rsatish jarayonidir. Qiyinchilik shundaki, bu masalada nazariya ko'pincha pedagogik faoliyat sohasida eksperiment sifatida o'tkaziladigan amaliyotdan aniq orqada qoladi. Mediasavodxonlikning asosiy maqsadi - shaxsning media madaniyatini shakllantirish, uni ijtimoiylashtirish, muloqot qilish va ijtimoiy-madaniy sohani boshqarish qobiliyatini shakllantirish.
Rus va xorijiy asarlarni tahlil qilish pedagogik maqsadlarni belgilash imkoniyatlari va vositalarining umumiy maydoni doirasida mavjud ishlanmalarni integratsiyalash va umumlashtirishning hozirgi tendentsiyasini ochib beradi. O'smirlarning mediasavodxonligini (media madaniyatini) rivojlantirishning istiqbolli modellari turli xil kontseptual va nazariy yondashuvlarni birlashtirish istagi va bevosita o'qitish amaliyotini tashkil etishga alohida e'tibor berish bilan tavsiflanadi. "Bilim, ko'nikma va ko'nikmalar" quyidagilar uchun zarur:
– turli ommaviy axborot vositalari matnlarini o'qish va tushunish;
– ularni tanqidiy aks ettirish, tahlil qilish va tahlil qilish, ushbu media matnlarni yaratish konteksti va kontent yo'nalishini tushunish;
– mumkin bo'lgan g'oyaviy, siyosiy yoki tashviqotga moyillik belgilarini aniqlash;
– o'z ishingizni yaratish va vizualizatsiya qilish uchun dasturiy va apparat vositalaridan samarali foydalanish;
– eng oddiy dizayn kompetensiyalarini o'z ichiga olgan nashriyotning elementar ko'nikmalarini egallash; Internetda jurnalistika tajribasi; audio va video kontentni qayta ishlash vositalariga ega bo'lish;
– tarmoq ma'lumotlari va instrumental resurslardan (ma'lumotlar bazalari, qidiruv vositalari, matn va audiovizual ma'lumotlarni saqlash va tizimlashtirish; yangiliklar agregatorlari; ijtimoiy media imkoniyatlari) foydalanish qobiliyati;
– masofaviy foydalanish resurslari va vositalari, chatlar, turli messenjerlar, internet telefoniya, forumlar, videokonferensaloqa, shaxsiy bloglar va boshqa foydalanuvchi xizmatlaridan foydalanish qobiliyati uchun foydalanuvchi kompetentsiyalarini shakllantirish.
Bizningcha mediasavodxonlik rivojlanishi va shakllanishi XXI asrdagi zamonaviy fanlarni rivojlanishida, yoshlarni hayot yo’llarini aniqlab olishida muhim o’rin tutishi muhim sanaladi. Mediasavodxonlikni yuqori darajada bo’lishi, o’quvchi-yoshlarni “ommaviy madaniyat” ning salbiy ta’sirlaridan ishonchli himoyalashda katta natijalarga olib kelishi isbotlangan.
Shunday qilib, yuqorida aytilganlarning barchasini sarhisob qilsak, shuni aytishimiz mumkinki, mediasavodxonlik bugungi kunda o'smirlarni ijtimoiylashtirishning asosiy omillaridan biridir. Va uning muvaffaqiyatli va samarali rivojlanishi uchun oila, maktab, qo'shimcha ta'lim, bo'sh vaqt kabi ijtimoiy institutlar tomonidan qo'llanilishi kerak bo'lgan ijtimoiy-madaniy texnologiyalarning tamoyillari va mexanizmlaridan foydalanish zarur.