Mavzu: Ona tili darslarida Uyushiq bo‘lakli gaplarni o‘quvchilarga o‘rgatish



Download 0,7 Mb.
Pdf ko'rish
bet4/12
Sana16.09.2021
Hajmi0,7 Mb.
#175842
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12
Bog'liq
ona tili darslarida uyushiq bolakli gaplarni oquvchilarga orgatish

hamma-hammasi biz uchun aziz, qadrdon edi.  

Uyushiq qator quyidagi uyushiq bo`lak o`rnini egallaydi: 

1. Uyushiq ega: Qor-yomg`ir yog`ayotgan paytlarda ham ayollar va bolalar 

suvga kelishadi.  




 

 

2. Uyushiq kesim: 



a)  uyushiq  fe’l  kesim:  ...  ufqqacha  cho`zilgan  lolazor  rang-barang 

tovlanmoqda, yonmoqda.  

b)  uyushiq  ot  kesim:  qalbi  pok  bo`lgan  kishining  ishlari  ham  pok  bo`ladi, 

toza bo`ladi.  

3. Uyushiq aniqlovchi: 

a)  uyushiq  sifatlovchi:  Tabiatning  hech  kimga  bo`ysunmaydigan,  birovdan 

ruxsat ham so`rab o`tirmaydigan o`z qonunlari bor.  

Ba’zan  ikki  va  undan  ortiq  sifatlovchilar  sifatlanmishni  turli  tomondan 

aniqlaydi  va  shuning  uchun  ham  uyushmagan  sanaladi.  Masalan:  Tog`  tepasida 

to`planayotgan  qora  bulutlar  tushga  borib  quyuqlashib  ketdi.  (P.Qodirov).  Bunda 

sifatlanmish  (bulutlar)  o`rniga  nisbatan  harakatdagi  belgi  (tog`  tepasida 

to`planayotgan) va rang-tus (qora) jihatdan aniqlangan. 

Uyuushgan  sifatlovchilar  esa  sifatlanmishni  bir  tomondan  aniqlaydi. 

Masalan: Ular ichida sariq, binafsha rang gullar... asta silkinib, o`zlarini ko`z-ko`z 

qilmoqchi bo`lardilar. Bu gapda sifatlanmish (gullar) faqat rang-tus (sariq, binafsha 

rang)  jihatdan  tavsiflangan.  Sifatlovchilarning  uyushganligini  belgilashda  sanash 

intonatsiyasi muhim rol o`ynaydi; 

b)  uyushiq  qaratuvchi:  Hayotda  go`zallik,  quvvat  va  saodatning  manbai 

soddalikdir. («Oz-oz o`rganib dono bo`lur»). 

v)  uyushiq  izohlovchi:  ...bo`lajak  katta  san’atkor,  arxitektura  professori 

Akramjon Holiqov, deb bilasizlar!»- deb tanishtirdi. 

4. Uyushiq to`ldiruvchi: 

a) uyushiq vositasiz to`ldiruvchi: ... asrlar davomida  qasr, koshona, machit, 

madrasa va uylar qurishda chinordan keng foydalanib kelingan. 

b) uyushiq  vositali to`ldiruvchi:  Yengil qor  parchalarining  osmondan uchib 

tushishida ham, daraxtlarga qo`nishida ham nafis bir xotirjamlik bor! 

5.  Uyushiq  hol:  Qadimgi  Movarounnahrda  chinorzor  bog`lar  barpo  etish 

an’analari  hurmat  ishtiyoq  bilan  davom  ettirilgan.  Mirzo  Ulug`bek  Samarqand, 




 

 

Kattaqo`rg`on, Balh va Shahrisabzda ana shunday bog`lar barpo etishga farmoyish 



bergan.  

Uyushiq  bo`laklar  grammatik  jihatdan  ikki  xil  shakllanadi:  mustaqil  holda 

va umumlashgan holda. 

Uyushuvchilar  mustaqil  holda  shakllanganda,  grammatik  ko`rsatkichlar  (ot 

va  otlshgan  so`zlar  bilan  foydalangan  bo`laklarda  –  kelishik,  egalik,  ko`plik 

affikslari,  -dagi  o`rin  belgisi  affiksi  hamda  ko`makchilar;  ot  va  fe’l  kesimlarida  – 

to`liqsiz  fe’l  va  ko`makchi  fe’llar  hamda  –  dir  affiks  bog`lamasi  va  so`z 

bog`lamalari) uyushiqli qatorning har bir a’zosida qatnashadi. Masalan: Qahraton 

sovuqqa  va  qurg`oqchilikka  chidamli  bo`lgani  uchun  chinor  manzarali  daraxt 

sifatida qadrlanadi. Kitoblar orqali asrlar bilan, ming yillar bilan, qadim faylasuflar 

bilan...  suhbatlashish  mumkin.  Oyko`lga  baland  Sunbul  cho`qqidan  odamning 

beliday qishin – yozin tushib turar ekan-u, hech qayeridan chiqib ketmas ekan. 

Uyushuvchilar  umumlashgan  holda  shakllanganda,  turli  grammatik 

ko`rsatkichlar uyushiq qatorning oxirgi a’zosida qo`llanib, barchasi uchun taalluqli 

bo`ladi.  Bunda  turli  umumlashtiruvchi  grammatik  ko`rsatkichlar  qavsdan 

tashqariga chiqariladi. Va bu holda shakllangan uyushuvchilarning bitta bo`lak deb 

qarash  lozim  bo`ladi.  Masalan:  Sharq  chinorlari  (Kavkaz,  Qrim  va  O`rta 

Osiyo)da...  o`stiriladi.    Mahkam  (karavotlar  va  tubochkalar)  bilan  qurshalgan 

stolga qaradi.  ... bu xona boshqa xonalaridan (nihoyatda yorug`ligi, ozoda, haddan 

tashqari sarishtaligi) bilan farq qilardi.  Temirjon... Abdulla Karimovich Salimovni 

(tanimas,  ammo  eshitgan)  edi.  Qishloq  bolalari  (pishiq,  tadbirli)  bo`ladi.  Birinchi 

gapda bitta uyushiq o`rin holini –da o`rin payt kelishigi affiksi, ikkinchi, uchinchi 

gapda bitta uyushiq vositali to`ldiruvchini bilan ko`makchisi, to`rtinchi gapda bitta 

uyushiq fe’l kesimni edi to`liqsiz fe’li va beshinchi gapda bitta uyushiq ot kesimni 

bo`ladi bog`lamasi umumlashgan holda shakllantirib kelgan. 

Uyushiq qator  a’zolari tenglashish yo`li bilan sintaktik aloqaga kirishadi. Bu 

aloqa  teng  bog`lovchilar  va  teng  bog`lovchi  vazifasidagi  yuklamalar  hamda 

bog`lovchisiz,  faqat  intonatsiya,  sanash  intonatsiyasi  orqali  amalga  oshiriladi. 




 

 

Sanash  intonatsiyasi  uyushuvchilarning  bog`lovchilar  yordamida  aloqaga 



kirishganda ham mavjud bo`ladi. 

Uyushuvchilar quyidagi bog`lovchilar yordamida aloqaga kirishadi:  

1.  Biriktiruvchilar  (va,  hamda,  ham):  uning  tegrasida  osmon  benihoyat  tiniq 

va  ko`k  ko`rinadi.  U  yotoqxonaga  borishga  qaror  berdi  hamda  nariga  korpusga 

qarab ketdi. Kun bo`yi quloqlari ostidan juda g`alati, ham xiyol hazin, ham kishini 

allaqanday erkalovchi... ajib bir musiqa ketmadi.  

Na  ...  na  inkor  yuklamasi  biriktiruv  bog`lovchilar  vazifasida  kelib,  inkor 

ma’nosini anglatish uchun xizmat qiladi: Na hovlidan na uyidan sado chiqdi. 

Va bog`lovchisi vazifasida -u (-yu), -da, na ... na yuklamalari ham qo`llanishi 

mumkin. Keyin chakmonning ikki engini  xurjunga o`xshatib elkasiga tashladi-da, 

orqaga qaytdi. Yigit qora qushlarni ko`rdi-yu, birdan sergaklandi.  

Va  biriktiruv  bog`lovchisi  vazifasini  bilan  ko`makchisi  ham  bajarishi 

mumkin:  Deraza  bilan  doska  orasida  qo`lini  orqasiga  qilib  yurib,  lektsiya 

o`qiyotgan surrang kostyumli barvasta kishi to`xtadi.  

Bilan  yordamchisi,  va  bog`lovchisi  singari,  juft  –  juft  qo`llangan 

uyushuvchilarda  har  bir  juft  o`rtasida  keladi:  To`g`rilik  bilan  xiyonat, 

yolg`onchilik bilan diyonat chiqisha olmaydi. («Oz – oz o`rganib dono bo`lur»).  

2.  Zidlovchilar  (lekin,  ammo,  biroq):  Tolibjon  bolalarning  beg`ubor,  ammo 

almoyi  –  aljoyi  gaplaridan  zavqlanib  jimgina  borardi.  Usta  Qambar  o`g`lini 

urmadi, so`kmadi, lekin bir – ikki oy u bilan gaplashmadi.  

Zidlov bog`lovchilar vazifasida –u, (–yu) yuklamasi ham qo`llanishi mumkin. 

Masalan: O`ttiz yildan beri shu qishloqda uy quribman-u, ... shu buloq ... Oyko`lni 

Oyko`l  qilib  turgan  shu  suv  oldimizda  oqqani  uchun  qadrsiz  bo`lib  yotganini 

sezmabman. U Mullajon qozining bog`ini ko`rgan emas, ammo tarifini eshitgan. 

3. Ayiruvchilar (yo, yoki, yoxud, yoinki, dam  ... dam, goh  ... goh, bir  ... bir, 

ba’zan  ...  ba’zan):  Bir  xil  irmoqlar  ...  katta–katta  toshlarni  aylanib  o`tib,  ba’zan 

qoyalarning  ostidan  yo`l  topib,  goh  to`lib,  goh  mildiratib  ohistalik  bilan  ko`lga 

tushadi.  U  dam  sahnada  o`tirganlarga,  dam  pastdagilarga  qarab  she’rni  sharilatib 

o`qib ketdi.  



 

 

Uyushiq bo`lakli gaplarda ba’zan umumlashtiruvchi birliklar ham qatnashadi. 



Ular  uyushuvchilarni  jamlab  ko`rsatadigan  so`z  va  so`z  birliklari  bo`lib,  uyushiq 

bo`lakdan 

oldin 

yo 


keyin 

keladi. 


Uyushiq 

bo`lakdan 

oldin 

kelgan 


umumlashtiruvchilar  odatda  izoh  talab  qiladi.  Uyushiq  bo`lakdan  keyin  kelgan 

umumlashtiruvchilar esa yakunlash, xulosalash xususiyatiga ega bo`ladi. Masalan: 

Hamma narsa: uylar, devorlar, daraxtlar qorong`ulikka jimgina  cho`kdi. Ko`cha – 

ko`y  ham,  dala  ham,  qishloq  ham  -  hammasi  mendan  Ma’sudani 

so`roqlayotganday bo`ladi.  

Uyushiq bo`lakli gaplarda xilma–xil tinish belgilari qo`llaniladi.  

Uyushuvchilar  o`zaro  bog`lovchisiz  (faqat  sanash  intonatsiyasi  bilan);  zidlov 

bog`lovchilari,  takrorlanuvchi  bog`lovchilar;  bog`lovchi  vazifasidagi  yuklamalar 

yordamida  aloqaga  kirishganda,  ular  orasiga  vergul  qo`yiladi.  Masalan: 

Qashqardaryo, Surxondaryo, Namangan, Samarqand viloyatlarida bo`lsangiz, 500-

600  yillik chinorlarni ko`rasiz. U doktorlarga goh zug`um qilib, goh yaxshi gapirib 

statsionardan chiqdi.  

Uyushuvchilar  o`zaro  va,  hamda,  bilan  biriktiruv  bog`lovchilari  orqali, 

shuningdek,  yakka  ayiruv  bog`lovchilari  yordamida  aloqaga  kirishganda,  ular 

orasiga vergul qo`yilmaydi: Anhorda suv sokin va ulug`vor oqardi. Salim ota bilan 


Download 0,7 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish