|
III. O‘zlik olmoshi. Bu olmosh turi «ta’kid», «tegishlilik» ma’nosini anglatadi: Mening o‘zim bilaman. «o‘xshatish» ma’nosi ham matndagi o‘z so‘zi orqali ifodalanadi: Onasining o‘zi. «Umumiylik», «noaniqlik» kabi ma’no - О‘zim. (shunchaki) turdagi gapda ro‘yobga chiqadi.
IV. So‘roq olmoshi shaxs, predmet, belgi va harakatni aniqlash maqsadida ishlatiladi. Ular quyidagi turlarga bo‘linadi:
shaxsga nisbatan qo‘llanuvchi olmoshl (kim, kimlar)
voqea-hodisa, predmetga nisbatan qo‘llanuvchi olmosh (nima,
nimalar);
- belgini aniqlashga qaratilgan olmosh (qanday, qanaqa);
- sabab va maqsadni aniqlashga qaratilgan olmosh (nega, nima uchun,
nechuk);
- miqdorga nisbatan ishlatiluvchi olmosh (necha, qancha);
- harakat-holatga nisbatan qo‘llanuvchi olmosh (nima qildi, nima
bo‘Idi);
- o‘rin ma’nosini ifodalovchi so‘roq olmoshi (qani, qayerda);
- payt ma’nosini ifodalovchi so‘roq olmoshi (qachon, qachonga).
Bunday olmosh faqat so‘rash ma’nosini yuzaga chiqarmaydi, ma’noni bo‘rttirish (kimki, nimaki), ritorik so‘roq (Men sizga nima dedim? ), taajjub (Buning nimasiyomon?!) kabi ma’noni ham ifoda etadi.
V. Belgilash olmoshi. Har so‘zi belgilash olmoshi bo‘lib, ko‘pincha so‘roq olmoshi bilan birikib keladi va qo‘shma belgilash olmoshi yasaydi. Jamlik ifodalovchi olmosh predmet, shaxs, belgiga nisbatan yig’indini, to‘dani ifodalaydi: hamma, yalpi, har kim, barcha, bari, butun.
VI. Gumon olmoshi muayyan predmet, shaxs, belgi yoki harakat xususida o‘ta mavhum tushunchani bildiradi. So‘roq olmoshi bilan qo‘shilib keladigan alla- va -dir birligi ushbu olmoshga noaniqlik ma’nosini kiritadi.
V II. Bo‘lishsizlik olmshi ma’no jihatdan tasdiqqa nisbatan zidlikni bildiradi va hech so‘zi bilan hosil bo‘ladi. Bu olmosh gapni (fikrni) inkorga aylantiradi: hech nima, hech kim, hech qachon, hech mahal.
Til tarixida ham, hozir ham ba’zan juda ko‘tarinki, tantanavor nutqda kamtarinlik uchun, manmanlik qilmaslik maqsadida men kishilik olmoshi o‘rnida kamina, faqir, banda so‘zlari q’llaniladi. Bular tilshunosligimizda ot olmosh nomini olgan.
Olmosh - nutqni o‘rinsiz takrordan tozalashning, fikrni ixcham bayon qilishning muhim vositasidir. U gapda turli sintaktik vazifada kela oladi: 1. Mening o‘zim bu yukni ko‘tara olmas edim. 2. Vazifamiz - shu. 3. Qanday kishi xor bo‘lur? 4. Bahor keldi seni so‘roqlab.
Olmoshda shaxs, hurmat, miqdor, munosabat ma’nosining mujassamligi
va ularning nutqda rang-barang usulda namoyon bo‘lishi tilshunosligimizda aniqlangan. Masalan, kishilik olmoshidan men, biz so‘zlovchi, sen, siz tinglovchi, u, (ular) o‘zga shaxsni bildiradi. Miqdor ma’nosining ifodalanishi jihatidan men, sen birlikni; biz, (sizlar), (senlar), (bizlar) ko‘plikni; siz, (ular) birlikka ham, ko‘plikka ham betaraf ma’noni anglatadi. Hurmat ma’nosi II, III shaxs olmoshiga xos. Munosabat ma’nosi kishilik olmoshining kelishik qo‘shimchasini olib o‘zgarishida yuzaga chiqadi. Kishilik olmoshiga egalik ma’nosi ham xos. Ushbu olmosh qaratqich kelishigida egalik ma’nosini bildiradi: Bizning universitet. O‘zbek tilida egalik ma’nosi kishilik olmoshiga -niki qo‘shimchasini qo‘shish bilan ham ifodalanadi: meniki, bizniki, seniki kabi. Yuqoridagi ma’nolarning ifodalanish tarzini boshqa LMGda ham kuzatish mumkin.
Olmosh derivatsiyasi. Olmosh o‘ziga xos so‘z yasalish tizimiga ega. U - affiksatsiya va kompozitsiya usulida yasaladi. Ko‘rsatish, belgilash-jamlash, gumon, bo‘lishsizlik olmoshlari sirasida yasalmalari ham mavjud. Shuningdek, o‘zga turkum so‘zlaridan derivatsiyaning boshqa ko‘rinishlari asosida ham olmosh vujudga kelgan: birov, butun, yalpi, jami, falonchi kabi.
Affiksatsiya usuli. Affiksatsiya usuli gumonolm oshida uchraydi. Buusul bilan asosan olmoshdan olmosh yasaladi. Yasash asosiga qo‘shilib, olmosh hosil qiluvchi affiksning so‘z yasash darajasi ham turlicha: alla-, -dir. Bu affiksning har biri turli derivatsion qolip tarkibida olmosh yasaydi: alla-+so‘roq olmoshi/narsa = 1) asosdan anglashilgan narsa-predmetning gumonligi qolipi hosilalari quyidagicha: allakim, allanima, allanarsa, allakim, allaqayer kabi. so‘roq olmoshi+-dir = 2) asosdan anglashilgan narsa-predmetning gumonligi qolipi quyidagi olmoshlarni beradi: kimdir, nimadir, qayerdadir,qachondir, qaysidir kabi.
Kom pozitsiya usuli. Bu usul vositasida qo‘shma (ko‘rsatish, so‘roq, belgilash, bo‘lishsizlik), juft (ko‘rsatish) va takroriy (ko‘rsatish, so‘roq, belgilash) olmoshlar yasaladi. O‘zbek tilida olmoshning yasalishi masalasi munozarali. Olmoshning yasalish xususiyati tadqiqi tilshunosligimiz oldida turgan vazifalardandir
Do'stlaringiz bilan baham: |
