Mavzu: olamning universal aloqalari va rivojlanishi. Falsafaning qonun va kategoriyalari reja

Sistema, element struktura. Butun va qism kategoriyalarini sistema, struktura, element kategoriyalari to’ldiradi va rivojlantiradi.
Sistema (tizim) tushunchasi qadimgi yunon falsafasida sistema tushunchasi borliqning tartibliligi va yaxlitligi sifatida tavsiflangan. Hozirgi talqinda sistema muayyan yaxlitlikni tashkil etuvchi qonuniy munosabatlar va aloqalarda bo’lgan elementlarning organik to’plami sifatida tavsiflanadi. Sistema (yunon. systema – birlashtirish, yaratish) – bir-birining o’rtasida qonuniy bog’lanish yoki o’zaro aloqa mavjud bo’lgan muayyan elementlar yig’indisi. Har qanday sistemaning strukturasi avvalo uning tarkibiy elementlariga bog’liq bo’ladi. O’z navbatida, elementlarning xossalari ham ko’p jihatdan o’zlari hosil qilgan sistemaning strukturasi bilan belgilanadi. Sistema va element tushunchalari butun va qism kategoriyalariga yaqin turadi. Ammo ular ayniy tushunchalar emas. Xususan, qism bo’linadi, element – sistemaning boshqa qismlarga ajralmaydigan komponenti hisoblanadi. Shuningdek sistema butun bilan ham solishtirilishi mumkin va xuddi butun kabi, qismlarning aloqadorligi, tartibliligi va uyushqoqligi bilan tavsiflanadi. Ammo butunni o’rganishda uning o’ziga xos xususiyatini, sifat jihatidan muayyanligini aniqlash vazifasi birinchi o’ringa chiqadi.
Sistemali yondashuv sistemalarning sifat jihatidan o’ziga xosligidan qat’iy nazar, ular xulq-atvorining umumiy tamoyillari va qonunlarini aniqlashni nazarda tutadi. Ayni shu sababli sistemalar juda keng miqyosda qo’llaniladi. Ammo har qanday obyektni o’rganishga nisbatan sistemali yondashuv doim ham samarali emas. Biron-bir ro’zg’or buyumi (qoshiq yoki choynak, yozuv daftari va sh.k.)ni sistemali o’rganishning hojati yo’q. Ba’zan shunday bir «tadqiqotlar» uchraydiki, ularda sistemalar nazariyasi atamalari ishlatilgan bo’lsa-da, ularni yaratgan soxta olimlar tavsiflanayotgan obyekt talqiniga biron-bir yangi narsa kiritmaydi. Hozirgi zamon fanida sistemali yondashuvning ikki yo’li qo’llaniladi: birinchi – sistemalar tushunchasini muayyan tarzda formallashtirish va ularning fan tilida tavsiflanadigan umumiy belgilarini aniqlash; ikkinchi – muayyan sistemalarning tipologik tahlilidan foydalanish kabilardir
Element –(lot. Elementum – birlamchi modda) – butunning nisbatan bo’linmas qismi. Qism tushunchasi o’z hajmiga ko’ra «element» tushunchasidan kengroq, chunki bu har qanday qism emas, balki nisbatan bo’linmas qism. Bunda «qism» butun tushunchasi bilan, «element» esa – struktura tushunchasi bilan munosabatga kirishadi.
Element narsaning boshqa bo’linmaydigan zarrasini anglatuvchi kategoriya. Xususan, modda atomlardan tashkil topadi va atomlar moddaning elementlari hisoblanadi. Ammo bizga ma’lumki, atom parchalanadi. Nima uchun biz elementar zarralarni moddaning elementlari deb hisoblamaymiz? Shuning uchunki, elementar zarralar moddaning emas, balki turli-tuman maydonlarning elementlari hisoblanadi.
Struktura – (lot. struktura – tuzilish, joylashuv, tartib) – narsalar va hodisalarning tarkibiy qismlari o’rtasidagi qonuniy aloqa usuli. Struktura sistemaning tuzilishi va ichki shakli, mazkur sistema elementlari o’rtasidagi barqaror o’zaro aloqalarning birligi.