Мавзу: Нутқ маданияти фанининг предмети ва вазифалари

 

Til madaniyati va nutq madaniyati. 

 

Til  madaniyati  deyilganda  ana  shu  tildagi  ifoda  vositalarining  ongli 

aralashish  natijasida  hamma  tushunadigan  va  qo’llay  oladigan  darajaga 

keltirilganligi,  ma`lum  davr  uchun  mosligi,  ishlatilish  qonun  va  qoidalari, 

me`yorlarining qay darajada aniq va mukammal ishlanganligi, sayqal topganligi 

tushuniladi.  Boshqacha  aytganda,  til  madaniyati  deganda,  til  birliklari  va  ular 

imkoniyatlari  taraqqiyotining,  ular  o’rtasidagi  munosabatlar  hamda  shu 

munosabatlarni ta`minlovchi qonun-qoidalarning ishlanish darajasi tushuniladi. 

T.Qudratov  bu  haqda  shunday  deydi:  “Tilning  madaniyati  deyilganda, 

uning  so’z  boyligi,  sintaksisining  taraqqiyoti  va  boyish  darajasi,  so’z 

ma`nolarining  o’tkirligi,  nutqiy  ohangning  rang-barangligi  tushuniladi.  Nutq 

---

 

37 

madaniyati,  uning  aloqaviy  fazilatlari  yig’indisi  va  tizimi  bo’lib,  ular  til 

madaniyati,  til  faoliyatida  qiynalmaslik,  matnning  mazmuniy  vazifasi  va 

imkoniyati kabi har xil sharoitlarga bog’liq”. 

Til  madaniyati  til  vositalarining  boyligi  va  rang-barangligidan  iborat 

bo’lib,  shu  tildan  foydalanuvchilarning  ongida  yashaydi.  Lekin  bu  boylikning 

o’zlashish darajasi jamoa a`zolarining har birida har xil bo’ladi. 

Qaysi shaxs til madaniyatiga tegishli vositalarni o’zlashtirgan va ularni o’z 

nutqi  jarayoniga  aylantirgan  bo’lsa,  o’sha  shaxsning  nutqi  shu  darajada 

madaniyatli bo’ladi.  

Nutq  yakka  shaxs  ijodi  ekan,  uning  madaniyati  ham  shaxsning  til 

imkoniyatlarini  qanchalik  o’zlashtirganligiga  va  ulardan  nutq  sharoitiga  mos 

mohirona foydalana olishiga bog’liqdir. 

Tilning    lisoniy  imkoniyatlarini  egallash  ikki  bosqichdan:  bilish  va  bu 

imkoniyatlarni  chuqur  o’zlashtirishdan  iborat.  Til  vositalarini  bilish  nutqni 

tinglaganda, ularning ma`nosi va vazifasini anglashda ko’rinadi, ya`ni tinglovchi 

tinglagan va o’qigan narsalarini tushunadi. Bunday shaxs o’zgalar nutqini yaxshi 

tushunadi. 

Ikkinchi bosqich til sistemasi taqdim etgan imkoniyatlarning katta qismini 

chuqur  o’zlashtirishdan,  ularni  nutq  tezkorligiga  aylantirib  olishidan  iboratlir. 

Bunga  erishgan  shaxsning  nutq  ravon,  boy,  obrazli,  o’rinli  bo’ladi.  Birinchi 

bosqichda  anglab  olingan  nutq  vositalari  ustida  doimiy  mashq  qilish,  ularni 

xotirada  saqlashga  doimo  e`tibor  berish,  bu  imkoniyatlarni  nutqiy  tezkorlikka 

aylantiradi.