|
1. Neft mahsulotlarini kimyoviy usullardan foydalanib tozalash
Neftni birlamchi qayta ishlash va olingan maxsulotlarni qayta ishlash natijasida olingan mahsulotlarni yonilg‘i, surkov moyi yoki kimyo sanoatida hom ashyo sifatida tо‘g‘ridan tо‘g‘ri ishlatish mumkin emas. Ulardan sifatli maxsulot olish uchun qо‘shimcha ravishda keraksiz, tayyor mahsulotni sifatiga salbiy ta’sir kо‘rsatuvchi moddalardan tozalash kerak.
Buning uchun kerak bо‘lmagan moddalarni ba’zi bir reagentlar bilan kimyoviy birikmalar shaklida chiqazib tashlanadi ( masalan kislotalar, ishqorlar va boshqalar yordamida). Ba’zan neft mahsulotlarini fizikaviy usul bilan uglevodorod tarkibini о‘zgartirmagan holda ma’lum qismlarga ajratiladi (tanlab ta’sir etuvchi erituvchilar, adsorbentlar yordamida, deparafinlash va boshkalar).
Neft maxsulotlaridan olinadigan yonilg‘ilardan foydalanish nisbatan qulay bо‘lgani uchun ular xalq xо‘jaligida keng foydalaniladi.
Neft yonilg‘ilarini quyidagi turlari bor:
1) Porshenli dvigatellarda ishlatiladigan, tashqaridan ta’sir kо‘rsatib о‘t oldiriladigan (avtomobil va aviatsiya benzinlari).
2) Porshenli dvigatellarda ishlatiladigan, siqilish natijasida alanga oladigan (dizel yonilg‘ilari).
3) Reaktiv dvigatellar uchun.
4) Gaz-turbinalari dvigatellar va ustanovkalar uchun.
5) Bug‘ qozonlari uchun.
Benzinlar uchun ularning detonatsiyaga chidamliligi asosiy kо‘rsatgichlardan xisoblanadi. Dvigatel silindlarida benzin bug‘lari va havo aralashmasi tashqaridan о‘t berilmaguncha oksidlanishga chidamli bо‘lishi zarur.
Dizel dvigatellarida esa yonilgi siqilgan havoni qizishi hisobiga alanga oladi. Bu yonilg‘ilar qisqa vaqtda alanga olishi kerak. Qiyinlik bilan oksidlanadi yonilg‘i ishlatilsa alangalanish davri chо‘zilib ketadi, natijada yonish kameralarida kо‘p miqdordagi yonilg‘i alanga olib kamerada bosim kо‘tarilib ketadi va dvigatellarni ish qobiliyati yomonlashadi.
Gaz-turbinali dvigatellar, bug‘ qozonlarida ishlatiladigan yonilg‘ilarga alohida qо‘yiladigan talablar yо‘q.
Reaktiv dvigatellarda ishlatiladigan yonilg‘ilar ma’lum talablarga javob berishi zarur. Yonish davrda forsunkalarda qoldiq qolishi man etiladi. qoldiq borgan sari kо‘payib, forsunkaga tiqilib qolishi mumkin. Yonish kameralarida qurum hosil bо‘lishi ma’n etiladi. Shu asosida reaktiv yonilg‘ilarda aromatik uglevodorodlar 14%dan ortmasligi, smolani miqdori 5-6 mg/100 ml, oltingugurtning miqdori 0,1-0,25% mass.dan (shu jumladan merkaptanlarni miqdori 0,005% mass)dan oshmasligi lozim.
Termodestruktiv usullar bilan olingan mahsulotlarda tо‘yinmagan uglevodorolar kо‘p miqdorda bо‘lib, ular havodagi kislorod ta’sirida oksidlanadi, polimerlanadi va smolasomon moddalar hosil qilib maxsulotning sifatini pasaytiradi.
Azot va aromatik birikmalari esa, dvigatellarda qurumlar xosil qiladi. Katalizatorlarni zararlantiradi.
Oltingugurt birikmalari yonilg‘ilarni ishlatilgan jarayonida oksid birikmalarini hosil qilib, badbо‘y xid chiqaradi, atrof muhitni ifloslaydi. Dvigatellarni va uskunalarni korroziyaga uchratadi, katalizatorlarni aktiv markazlarini zararlaydi [9-10,36].
Shu sabablarga binoan, birlamchi va termodestruktiv jarayonlarda olingan maxsulotlarni tozalash lozim bо‘ladi.
Ma’lumki neftning uglevodorod tarkibi parafinlardan, naftenlardan va aromatik uglevodorodlardan iboratdir. Bular bilan birga har xil chiqindi birikmalar, smolasimon moddalar bor. Neftdan olinadigan moy fraksiyalarini tarkibi ham keltirilgan birikmalardan tashkil topgan.
Neft moylari har xil sharoyitda ishlaydi. Moylarning sifatiga qо‘yiladigan talablardan biri-moylar issiq va sovuq sharoyitlarda о‘zlarining qovushqoqliklarini kam о‘zgarishlari kerak.
Parafin uglevodorodlari issiq sharoyitda о‘zlarining qovushqoqligini pasaytiradilar, sovuq sharoyitda esa kristallga tushadilar. Aromatik uglevodorodlar ham past haroratda amorf xolatga о‘tadilar. Bular moylarning sifatini yomonlashishiga olib keladi. Naften uglevodorodlari esa о‘z qovushqoqliklarini kam о‘zgartiradilar.
Shu sababli, neft fraksiyalaridan sifatli moylar olish uchun, fraksiyalarning tarkibidagi yuqori molekulali- qattiq aromatik va parafin uglevodorodlaridan tozalanadi. Surkov moylarining kimyoviy tarkibi asosan naftenlardan qisman parafindan va aromatik uglevodorodlardan iboratdir.
Yoqilg‘i fraksiyalarini tozalashda dastlab kerosinni sulfat kislotasi va ishqor bilan tozalab uning tutashini kamaytirilgan. Kreking benzindagi tо‘yinmagan birikmalarni ham shu usul bilan tozalashgan. Benzinni tarkibidagi merkaptandan (juda past kislota hossasiga ega) ishqor yordamida tozalash mumkin, yoki xidi aytarli sezilmas disulfidlarga aylantirish mumkin- meroks jarayoni).
Keyinchalik benzin va dizel yoqilgilarini tozalashda gidroochistka jarayonlari keng qо‘llanilmoqda.
Neft moylari neft fraksiyalardan bir necha xil moylar olinib, ular xalq xо‘jaligining xamma sohalarida ishlatiladi.
Neft moylari asosan surkov moylari sifatida ishlatiladi. Bundan tashqari gidravlika sistemasida ishchi organ sifatida, transformator va kondensatorlarda izolyatsiya xizmatini bajaradi, prisadkalar tayyorlashda va boshka sohalarda keng ishlatiladi.
Olinish texnologiyasi bо‘yicha: distillat moylari, qoldiq moylari. Ularni aralashtirilib kerakli surkov moylari olinadi. Moylarga polimer birikmalar qushib quyuq surkov moyi olinadi.
Istemol qilish bо‘yicha: surkov, konservatsiya, elektroizolyatsiya, gidravlika. texnologik, vakuum. meditsina va parfyumeriya (oq) moylariga bо‘linadi.
Neft distillyatlarini sulfat kislotasi bilan ishlanganda, uning tarkibidan smola va yonboshida kalta parafin zanjiri bо‘lgan aromatik uglevodorodlar chiqib ketadi. Keyin ishqor eritmasi yoki maxsus turpoqlar yordami ishdov beriladi. 1930-yillardan boshlab moy olish texnologiyasi takomillasha boshladi [11,12,13].
Do'stlaringiz bilan baham: |
