Mavzu: Mustaqillik davrida O’zbekiston dizayn san'ati. Mundarija: Kirish

  

  

  

  

  

 

---

17 

 

1.2.Tasviriy sana’t janrlarining rivojlanishi  

 Portret  -  rangtasvir  janrlari  ichida  eng  qadimiylaridan  bo’lib,  kishilarning 

tashqi va ichki kechinmalarini tasvir orqali ochib beradi. Portret janrida ishlangan 

tasviriy  san’at  asarlari  bizga  musavvir  yashagan  davrni,  madaniyatini  xamda 

tasvirdagi kishining ruxiyatini asarda talqin etadi. Inson qiyofasini ichki psixologik 

olami  bilan  bog'langan  hokla  aniq,  bir  obrazda  yaratilishi  portret  san'ati  deb 

yuritiladi. Portretda insonning to'la gavdasi, yarmi yoki yuz qiyofasining faqat o‘zi 

ham  bo‘lishi  mumkin.  Portret  yaratish  o'ziga  xos  murakkab  jarayon  bo’lib, 

insonning  anatomik  tuzilishidan  tortib  ichki  ruhiy,  ma’naviy,  shuningdek,  tashqi 

ko'rinishidagi barcha jihatlarini aks ettirishi bilan san’at darajasidagi asar bo‘lishi 

mumkin.  Darhaqiqat,  har  bir  insonning  ichki  dunyosi,  go‘zalligi,  tabiat  ato  etgan 

andazasi  mavjud.  Portretchi  rassom  odamlarga  xos  turli  harakatlarni  his  qila 

bilmog'i, avniqsa, odamning qiyofasidagi samimiylik yoki soxta jihatlarni tasvirlay 

bilish qobiliyatlariga ega bo

’

lishi kerak.  

Tasviriy  san’atning  portret  janri  insonning  ma’naviy  qiyofasini  o'zida 

ifodalashi  bilan  san’atning  boshqa  sohalaridan  birmuncha  farq  qiladi.  Portret 

san’atini  yaratishda  bebaho  yutuqlarni  qo‘lga  kiritgan  buyuk  rassomlardan 

Kamoliddin  Behzod,  Leonardo  da  Vinchi.  Rembrandt,  shuningdek,  o‘zbek 

rassomlaridan  Abdulhaq  Abdullayev,  Rahim  Ahmedov,  (Shingiz  Ahmarov  va 

boshqa bir qancha rassomlarni misol qilib keltirish mumkin.  

Avtoportryet - portryet janrining ko’rinishlaridan biri bo’lib, musavvir  

o’zining tashqi  qiyofasini o’zi tasvirlaydi.   

     Abdulhaq  Abdullaev  -  O‘zbekiston  xalq  rassomi.1918  yilda  Turkistonda 

tavallud  topgan.  Portret  san’ati  ustasi.  Abdulhaq  Abdullayev  portretchi  rassom 

sifatida  tanilgan  bo'Iib,  lining  asarlari  chuqur  ruhiy  kayfiyatni  aks  ettirishi  bilan 

ajralib turadi.   

Alisher  Navoiy  obrazi  ustida  bu  rassomchalik  ko‘p  mehnat  qilgan  san’at 

ustasini tasviriy san’at vakillari ichida topish amri mahol bo‘lsa kerak. “Bir necha 

---

18 

 

nusxada  chizilgan  Alisher  Navoiy  portreti  o'zining  mo'tadilligi,  sofligi  va  ruhiy 

dunyosining boyligi bilan ajralib turadi. Bunda rassomga xos romantik tuyg'u bilan 

tasvirlanmish  shaxsning  ruhiy  dunyosini  chuqur  tushunish  qobiliyati  bir-biri  bilan 

uyg‘unlashib ketadi”,- deb ta’riflaydi Tilab Mahmudov. Rassom o‘z ustida tinimsiz 

ishlar  ekan  shogirdlariga  ham  haqiqiy  ijodning  natijasi  tinimsiz  mehnat,  astoydil 

izlanishlar evaziga chiqishini amalda isbotlab kelmoqda.  

Yil  sayin  tasviriy  san'at  sohasiga  bir  qator  yangi-yangi  asarlar  kirib  kela 

boshladi. Bu borada mahaliiy rassomlardan Rashid Temurov, Sapog' Muhammedov, 

Zokir Inog‘omov, Rahim Ahmedov, Mannon Saidov kabi ijodkorlarning faoliyati 

kengroq  ko‘zga  tashlana  boshlaganini  ko'ramiz.  Manzarada  R.  Temurov, 

Z.Inog'omovlar  ijodiv  muvaffaqiyatlar  qozondi.  R.  Ahmedovning  tematik 

kompozitsiyalari,  natyurmort  va  bir  qancha  portretiari  tomoshabinlar  qalbiga 

yoqimli  kayfiyat  ulashdi.  Rahim  Ahmedovning  ijodidagi  o'ziga  xoslik  izlanish  - 

o‘zbek tasviriy san’atida alohida bir maktab bo‘!ib shakllanganligi ma'lumdir.  

Malik Nabiev O‘zbekiston xalq rassomi, professor. “Hayotda o‘z qo‘shig‘ini 

topa olgan, uni betakror ohangda ko'pchilikka manzur qilib kuylay olgan san'atkorni 

baxtli desa bo'ladi”,- deb ta’kidlagan edi taniqli rassom O‘rol Tansiqboyev.   

Yoshligidan tarixiy mavzularga bo'lgan qiziqish va harakatlari zoe ketmadi. 

Vaqtlar o'tishi bilan rassomning tarixdan hikoya qiluvchi ranglavha, chizma-tasvir 

va  kichik  kompozitsiyalari  katta-katta  polotnolarga  aylandi.  Ayniqsa  mustaqillik 

yillarida Malik Nabiyev o'z asarlarini tarixiy voqealar mazmunini aniq ifodalashga 

harakat  qiladi.  Biz  bu  haqda  kurs  ishimizning  ketingi  bobida  kengroq  ma’lumot 

berishga harakat qilamiz..  

Manzara  -  janrdagi  asarlarda  borliq,  tabiatdagi  ko’rinishlar  xaqqoniy  aks 

ettiriladi. Manzarada faqatgina narsa va voqyealar emas, balki musavvirning ichki 

kechinmalari  xam  ifodalanadi.  Ayrim  musavvirlar  vodiylarni,  tog’u-toshlarni 

tasvirlashga  ishqiboz  bo’lsalar,  boshqalari  dengiz  manzarasini  tasvirlashda 

moxirdirlar.  Manzara  janri-tabiatning  turli  ko'rinishlarini  tasviriy  san’atda  aks 

---

19 

 

ettirilishidir.  Tog’,  o'rmon,  dengiz,  shahar  va  qishloq  manzalarining  ko‘rinishlari 

aniq bir mazmunni anglatsa bunday asarlar manzara janriga tegishlidir. Gap manzara 

janri haqida ketar ekan, manzaraning mohir ustalari Klod loren, Shishkin, Levitan, 

N.Karaxan, Isfandiyor Haydarov va boshqa mashhur rasso’mlaruj ijodini bu borada 

misol keltirish mumkin. Manzara janrida musavvirlardan  

O’.Tansiqboyevning  “O’zbekistonda  mart”,  “Jonajon  o’lka”,  “Mening 

qo’shig’m”,  

N.Kashinaning “Tog’da baxor”, Z.InoІomovaning “Arpa o’rimi”, “Choyga”,  

R.Temurovning  “Bibixonimda  baxor”,  “Ulug’byek  madrasasi”  asarlari 

mualliflarga shuxrat keltirdi.   

Natyurmort - frantsuzcha so’z bo’lib, “jonsiz tabiat” degan ma’noni 

anglatadi.  

Bu  janrda  musavvir  asosan  insonni  o’rab  turgan  atrof  muxitdagi  narsalar, 

turmushda  qo’llaniladigan  buyumlar,  oziq-ovqat  maxsulotlari,  gullar,  meva  va 

boshqalarni tasvirlaydi. U o’z asarida tevarak-atrofdagi narsalarni tasvirlash orqali 

uning  xaraktyerli  xususiyatlarini,  voqea  qaysi  davrda  g’oya  berayotganligini  ham 

ko’rsata  oladi.  Odamlar  hayotida  ishlatiladigan  buyum-narsalar,  sabzavot  va 

mevalar,  asbob-  uskuna  kabilarga  o'xshash  namunalarning  tasviri  muayyan  shakl- 

da chizilishi mazkur janrga xos. Ma’lumki, har bir rassom tasviriy san'at sir'iarini 

o'rganishni  natyurmort  ishlashdan  boshlaydi.  Buyumlar  va  narsalar  shaklini. 

formasini,  xarakterli  o‘zlashtirish  san’atning  boshqa  jihatlarini  va  turlarini 

o'rganishdagi  dastlabki  boqlardir.  Lekin  bu  natyurmort  san'at  sifatida  faqatgina 

boshlang‘ich  vazifa  bo'lib  qoladi,  degan  ma'noni  bermaydi.  Vaholanki, 

natyurmоrtning san'at darajasida у a rati1ishi o'ziga xos murakkab va katta maktabni 

talab qiladi. Tasviriy san'at tarixida Vil’yam Klass Xedajan Batist Simon Marden, 

Frans Snayders, Yanvatf Geysum, Rahim Ahmedov, Akmal  

Ikro’ljonovlarning o‘z o‘rni bor.  

 Taniqli  ijodkor  musavvirlardan  L.Salimjonova,  G’.Abduraxmonov  va 

boshqalar natyurmort janrida barakali ijod qilmoqdalar.   

---

20 

 

Tarixiy  janrda  ishlangan  suratlar  orqali  biz  uzoq  o’tmishda  bo’lib  o’tgan 

voqea-hodisalar, tarixiy shaxslar, xalqlarning turmush madaniyati bilan tanishamiz.  

Tarixiy janrning ko’rinishlaridan biri jang (botal) manzaralaridir.   

Botal  janr  -  “botal”  frantsuzcha  so’z  bo’lib,  “jang”,  “urush”  ma’nosini 

bildiradi. U jang manzaralarini o’zida aks ettiradi. Bu janrda jang va harbiy yurishlar 

manzarasi  asosiy  o’rinni  egallaydi.  Botalist  -  rassomlarning  asarlarida  jangchi 

obrazi,  uning  qaxramonligi,  mardligi,  jasorati  hamda  o’z  ona  Vataniga  bo’lgan 

cheksiz muhabbati ifodalanadi. Leonardo da Vinchi, M.B.Gryekov, G.K.Savitskiy, 

A.A.Dyeynyeka, V.V.Volkov va boshqalar ana shunday musavvirlardandir. Taniqli 

ijodkor 

M.Nabiyevning 

“Spitamyen 

qo’zg’oloni”, 

musavvir 

R.Rizamuxammyedovning “Muqanna qo’zg’oloni”, musavvir  

T.Sodiqovning “Tumarisning qasosi” nomli asarlari bunga yorqin misol bo’la 

oladi.   

Animalistik - janr o’zgacha tasviry san’at turidir. U lotincha “anima”,  

“hayvonot  olami”  degan  ma’noni  bildiradi.  Animalistik  rassom  hayvonot 

dunyosiga zo’r  qiziqish, sevgi va mahorat bilan yondoshadi.   

Hayvonot dunyosi ibtidoiy odamlar hayotida katta ahamiyatga ega bo’lgan.  

o’sha  davrda  ular  g’orlarining  devorlariga  kiyik,  qutos,  mamontlarning 

suratlarini chizganlar.   

Qadimgi  Yaponiya  va  Xitoyda  xayvonlarning  tasvirlari  dyekorativ  naqshlar 

tuzishda hamda monumyental kompozitsiyalar yaratishda asosiy hisoblangan. XVI 

asrga kelib hayvonot olami anatomiyasini buyuk musavvirlar Lyeonardo da Vinchi 

va A.Dyuryerlar ishladilar.   

Keksa  haykaltarosh va grafik musavvir V.A.Vatagin o’zining asarlarida to’rt   

oyoqli dustlarini  haqqoniy va ishonchli tasvirlaydi.   

Maishiy  janr:  tasviriy  san’atda  bu  janrdagi  asarlar  kishilarning  kundalik 

hayotini,  turli  voqyealarni  o’zida  mujassamlashtiradi.  Aksariyat  rangtasvirda  aks 

etuvchi maishiy janr ilk bor XVII asrda yashab ijod etgan Golland rassomlari - Pityer 

dye Xox, Ostadye, Styen, Tyerborx, Vermyer kabilar ijodida namoyon bo’ladi.  

---

21