Mavzu: Munis-tarixnavis tarjimon

2.1 Munis ,,Savodi ta’lim” asari
Munis Xorazmiyning "Savodi ta'lim" asari - husnixatga doir dastlabki qo'llanma sifatida ishlatilgan. Munis o'z davrining yetuk murabiy shoiri sifatda bolalarning savodxonligini va husnixatni yaxshilash yo'lida ko'p izlanadi va yoshlarga husnixatdan talim berib, "bilgancha surib qalamni har yon, talim ishin aylar erdi oson" deydi."Bilimning eshigi alifbe" deganlaridek, Munis ham talimdagi muvaffaqiyatlarning garovi savod ekanligini tushungan va shuning uchun "umumiy arqom" yozuv ilmini yaratishga bel bog'lagan.Munisning "Savodi talim" asari ana shu tarzda 1804 yil 6 dekabrda vujudga keladi. Mazkur risola nazariy malumotlar va mashqlarni o'z ichiga olgan. Risola ikki qismdan tarkib topgandir. U "Savodi talim"ning nazariy qismida o'zigacha mavjud bo'lgan bolalarga xat-savod o'rgatuvchi risolalarning barcha nuqson va kamchiliklarni ochib tashlaydi va eski risola bilan o'zi yaratayotgan risolani bir- biri bilan taqqoslab, eski risolaning o'sha kungi talablarga javob bera olmasligini ilmiy-nazariy jihatdan asoslab beradi. Risolaning ikkinchi qismida arab alifbosidagi har bir harfning yozilish uslubini marifiy-didaktk nuqtai nazardan sodda qilib tushuntrishga harakat qiladi.Munis o'zining "Savodi ta'lim" asarida ilm-fan, maktab, o'quv-tarbiyaga doir fikr-mulohazalarini batafsil yoritgan. Bu asarning birinchi qismida harf mashq qilishga tayyorgarlik masalalarini, ikkinchi qismida esa xat mashqi va uning usuli haqida amaliy ishlarni bayon qiladi.Munis taijimon sifatida XV asrda yashab ijod etgan tarixchi Mirxondning "Ravzat us-safo" asarining birinchi va ikkinchi jildini o'zbek tiliga taijima qilgan. Munis ma'rifatparvar shoir sifatida o'z zamonasining eng ilg'or ma'rifatparvari edi. Shoir o'z she'rlarida tarbiya masalalarining zarurligini uqtirdi. U insonga xos yuksak fazilatlamiScientific Journal Impact Factor. Passport: http://sjifactor.com/passport.ilm orqali tarbiyalash lozimligini ko'rsatib bergan. Munis og'ir kasallik tufayli 1829-yilda vafot etdi. U qoldiigan o'lmas adabiy va ma'rifiy meros yosh avlod tarbiyasi uchun muhim ahamiyat kasb etmoqda.Munis kishilarni rostgo'ylik, mardlik, xalqchillik, do'stlik, vatanparvarlik va vafo ruhida tarbiyalash eng avvalo, ilm orqali amalga oshirilishini ta'kidlagan. U bilimning qudratli kuch ekanligini ko'rsatadi. Munis ilmning afzalligi to'g'risida maktab va madrasalarda o'qitiladigan fanlarning mohiyatini she'riy misralarda shunday bayon etgan edi:Goho talabalar birla gulxan aro Surub dardkashlikka yuz mojaro. Gohi rindlar bazmiga yo topib Hamon kim aqsudg'a qo'l topib, Gohi maktab ichra kirib shodkom , Madrasa sari aylab xirom . Qay u yerda ahbob bazm aylasa, Tarab irtiqobiga azm aylasa, O'zimni alar ichra solur erdim , Ko'ngut qong'uncha bahra olur erdim .Munis "Savodi ta'lim" asarida donishmandning ilmga bo'lgan e'tiqodi uning o'z xatida aks etishini alohida ta'kidlaydi. Shuningdek, xatni chiroyli, husndor va xatosiz yozilishining tarbiyaviy ahamiyatini quyidagicha ochib beradi. Xatidin o'lub xujasta ta'lim, Ta'lim fani xatiga taslim , Sharmanda xati sabzxatlar, Xolofati xatida nuqtalar. Ta'lim berur nabir raqamdin, Xat yozmoq ishi yeti qalamdin.Shoir insonlarni bir-biriga mehr-oqibatli bo'lishini, do'stlik rishtalarini bog'lovchi nomalar yozish haqidagi g'oyasini, maqsadi va vazifalarini alohida bayon etadi: Ko'p muddat erdi guruhi mushtoq, Ta'lim sumak bag'rig'a ushshoq, Mashq etmak ishida xat bitarga, Ta'lim vuqufiga yetirga... Amiriy maqtadan oldingi 6-baytdayoq, bu haqda o‘ylanib, boqiylik va foniylik borasidagi ayrim fikrlarini bayon etadi. Navoiy so‘nggi yettinchi baytda esa muhim va teran, butun hayot va yashashning mohiyatini oydinlashtiruvchi, uning mazmunini o‘zida mujassam etuvchi falsafiy xulosasini ifodalaydi. Ya’ni shoir majoziylik va haqiqiylikni bir-biriga zidlantiradi. Bahor tarovatidan olgan shukuhini fano va foniylik maqomi bilan qiyoslab ko‘radi. Va qat’iy xulosasini bayon etadi. Bog‘, gul, sarv – bularning barchasi o‘tkinchi, baqosizdir. Shunday ekan, insonni, komillik va ruhoniy parvozlar sari yuksaltiruvchi, Haqiqiy yor ko‘yini tanlashga yo‘naltiradi:Navoiy, ko‘yin et manzil, yuzu qaddig‘a bo‘l moyilKi, bog‘ etmas seni xushdil, gulu sarvaylamas xurram.Mazkur bayt asar g‘oyasining eng avj nuqtasini ifodalaydi. Shunday ekan, Amiriy taxmisga asos bo‘lgan g‘azalning shunday yetuk baytini e’tibordan soqit qilishi mumkin emas edi. Yuqoridagi turlichaliklar Amiriy va “Favoyid ulkibar” devoni noshirlari turli qo‘lyozma manbalardan foydalangan bo‘lishlari mumkin, degan taxminni ham yuzaga keltiradi. Uni, qo‘lyozmalar asosida o‘rganib, qiyoslab, g‘azal va taxmisning sahih va to‘liq variantini tiklashga harakat qilish lozim, deb hisoblaymiz. Ko‘rinadiki, ikkala asarni qiyoslash matndagi saktaliklarning bartaraf etilishida va sahih matn yaratilishida ham muhimdir.Taxmisga olingan g‘azal musajja’ usulida yaratilgan. Amiriyning mahorati shundaki, u taxmisda ham ana shu murakkab, mahorattalab badiiy san’atni qayta yarata oladi. Har bir band misralari ikkiga bo‘linib, qo‘sh qofiya bilan ziynatlanadi. Bu esa o‘z navbatida, fikrning sayqaldorligini oshiradi. Asosiy g‘oyaga e’tiborni qat’iylashtiradi. Diqqatni jalb etib, ma’noni ta’kidlaydi:Iki ko‘zi erur kofar, chekib mijgonidinxanjar,Xati la’ling erur axzar, dahoning chashmayi Kavsar,Xiromi o‘ldi jonparvar, qadi sarfitnaiMahshar, Chaman sarvi qolib bebar, meningsarvim bo‘lub dilbar,Ani yel aylabon muztar, bu yeldeksekretib adham .Taxmis avvalidanoq, ko‘tarinki, rubobiy kayfiyat bilan boshlangan. Bunga sabab, bahor kelib, olamning beg‘uborlik iforiga chulg‘anishida. Ko‘ngillar shodliku xursandchilikka limmo-lim to‘lishida. Amiriy asarida lirik qahramonning xushnudlik kayfiyatini shunday ta’sirli tasvirlaydiki, u beixtiyor o‘quvchi ko‘nglini ham baxtiyorlik-ka, zavqu shavqqa oshno etadi. Shoir hayrat va hayajonga to‘lib, tabiatning har bir ashyosida hayot nashidasini his etadi. Ular bilan birga yashaydi va yashnaydi. Toshqin hislari to‘lqinlarida jo‘shib suzadi. O‘z tuyg‘ulari bilan suhbat quradi. Ularni chorlaydi, tashrifiniolqishlaydi. Qayg‘ularini quvlaydi. Ulardan uzoqlashib, ruhini yuksaklarga parvozga shaylaydi. Bunday ruhiy holat manzaralarini chizishda shoir tarhi toza so‘zlar jilosidan, tovushlar qatidagi turli ritmik ohanglar simfoniyasidan unumli foydalanadi. Xususan, birinchi bandda takrorlangan “m” tovushining zamirida jaranglayotgan miriqmoq, mazza qilmoq kabi ritmik ohang jilolari (tavze’ san’ati vositasida) shoir nazarda tutgan xushnudlik ma’nolarini yuzaga chiqarishda muhim ahamiyat kasb etadi: Bilgancha surub qalamni har yon Ta'lim ishin aylar erdim oson.Munis ijodiyotida odob-axloq masalalari alohida o'rin egallaydi. Amiriy she’riyati o‘ziga xos noyob uslub, kutilmagan badiiy tasvir vositalari, badiiy detallarning turlicha jilvalanishi, tovlanishi mahsulidir. Muxammaslar orqali shoirning teran, falsafiy tafakkur ko‘lamini, betakror iste’dodining olmos qirralarini, badiiy topilmalarining nodir turfaligini his etamiz. Shoir muxammas uchun g‘azallarni o‘tkir did bilan saralaydi. Har bir taxmisda g‘azalnavis kechinmalarining mukammal takomil bosqichiga ko‘tarilganining guvohi bo‘lamiz. Ijodkor shunchaki beshlik bog‘lamaydi. U o‘z tuyg‘ulariga mushtarak hissiyotlarga duch kelganda, ularni yanada kengaytirish ehtiyojini tuygandagina manba tanlaydi. Shu sababli ham, Amiriyning har bir taxmisi badiiy ijodning nodir va yuksak namunasi darajasiga ko‘tariladi. Shoir tomonidan bog‘langan har bir misra uzukka qo‘yilgan gavhar kabi o‘rniga tushadi. Misralarning mantiqan izchilligi, so‘zlarning bir-biridan o‘sib chiqish tamoyillari, harf va tovushlar ohangidagi garmoniya, qofiya va radif, vazn bilan bog‘liq simfoniyaga alohida e’tibor berganligi seziladi. Amiriyning boshqa janrlardagi asarlari kabi muxammaslarida ham badiiy detallar shunchaki qo‘llanilmaydi. Ulardagi so‘zlar, harflar, tovushlar o‘ziga xos, yangicha, o‘z hayotlari bilan yashaydi. Shoir asarlarining originalligini ta’minlaydi. Bu fazilat esa ularni ko‘ngillarni ko‘ngillarga bog‘lovchi ko‘prik maqomiga yuksaltiradi: “So‘zlarning terilishi, kalimalarning ohangdorligi, harflarning sado beraturg‘on, titrayturganlarining olinishi ko‘rsatadirki, Umarxon haqiqiy bir san’atkordir...Shu qadar yuksak fikr cohibi va shuncha hunarmand bir shoirni harfning sadosi, kalimalarning ohangi, vaznning tilidan xabarsiz demak mumkin Uning ijodiyotidagi asosiy yo'nalishlar: nohaqlik va zulmga qarshi adolat, saxiylik, xalqqaScientific Journal Impact heksiz muhabbat, ilm - ma'rifat, jaholatga qarshi kurashuvchi insoniy fazilatlar. Munis o'z zamonasidagi o'zaro urushlar, hirsu dunyo odamlami bir-biriga nisbatan mehrsiz bo'lishga asos bo'ldi deydi:Ne natija berur adab, hunaring Na nazarga kirar nasab guharing. Bas erur bu zamonda bisoting Aro qara siymu zaring.Munis o'z asarlarida mehr-oqibat hamda do'stlik tuyg'ularini teran satrlarda shunday ifodalagan edi:Ey do'st, tani zarim aro jonim eding, Iqlimi muhabbat uzra sultonim eding, Xush keldingu jonimda nishiman qilding Xush borki, base aziz mehmonim eding.Munis o'z asarlari bilan tarbiya masalalariga katta e'tibor berdi. Uning didaktikasi insonni yuksak olijanoblik, rostgo'ylik, halol, ilmga chanqoq, mehru oqibatli bo'lishga qaratilgan. Munisning adabiy va pedagogik g'oyalari maktablarda to'g'ri, chiroyli yozuv tartib-qoidalarini o'rgatish uslubi sifatida xizmat qilgan va qilmoqda. Munisning boy merosi kelajak avlod tarbiyasida ham muhim o'rin tutadi.XV asrning yirik olimlaridan biri Xusayn Voiz Koshifiy bo'lib, u ahlok, nujum mantiq, adabiyotshunoslik, riyoziyot, hisob, islom tarixi, ilohiyot, tarix, -musiqashunoslikda tasviriy san'at, tabobat ilmiga oid 200 dan ortiq asar qoldirib Sharq ma'naviy madaniyatini rivojlantirishda muayyan o'rinni egallaydi. Uning mashhur asari "Ahloqi Muxsiniy" uzoq vaqt yillar madrasalarda darslik sifatida o'qitilgan, mazkur asar 40 bobdan iborat bo'lib, asosan ahloqiy tarbiyaga bag'ishlangan.Komil inson (etuk ahloqli inson) haqidagi fikrlarni an'anaga ko'ra buyuk donishmandlar-xaqimlar, sarkardalar, shoxlar tilida bayon etadi va ularni adolatli, dono, oqil va kamtar inson sifatida ta'riflab, o'zining komil inson haqidagi konsepsiyasini ilgari suradi.Koshifiy faqat podsholarnigina emas, balki har bir oddiy insonda ham eng olijanob hislatlar tarkib topishini istaydi. U o'zining ijtimoiy-ahloqiy idealini yuzaga chiqarishda asosiy vosita deb ilm-ma'rifat va ahloqiy tarbiyani tushunadi. Koshifiy odobli insonni ahloqli deb tushunadi. Inson odobli, saxovatli, to'g'ri, xalol, pok bo'lgandagina haqiqiy inson bo'lishi mumkin deydi. Voiz Koshifiy insonparvarlik va halollikni eng yuksak insoniy fazilatlarlardan deb biladi. Koshifiy insonning eng yuksak xulq-atvor egasi bo'lishi uchun unga qoidaga amal qilishi zarurligini ilgari suradi. Koshifiy asarlarida inson aqliga, aqliy tarbiyaga katta e'tibor beriladi. GARXIVIZ Munis 5 " Savodi taʼlim " asarida donishmandning ilmga bo'lgan e'tiqodi uning o'z xatida aks etishini alohida ta'kidlaydi . SHuningdek , xatni chiroyli , husndor va xatosiz yozilishining tarbiyaviy ahamiyatini quyidagicha oc ochib beradi . Xattidin o'lub xujasta ta'lim , Ta'lim fani xatiga taslim , Sharmanda xati sabz xatlar , Xol ofati xatida nuqtalar . Ta'lim berur na bir raqamdin , Xat yozmoq ishi yeti qalamdin . Shoir insonlarni bir - biriga mehr - oqibatli bo'lishini , do'stlik rishtalarini bog'lovchi nomalar yozish haqidagi g'oyasini , maqsadi va vazifalarini alohida bayon etadi : Ko'p muddat erdi guruhi mushtoq , Ta'lim sumakbag' rig'a ushshoq , Mashq etmak ishida xat bitarga , Taʼlim vuqufiga yetirga ... Bilgancha surub qalamni har yoni Ta'lim ishin aylar erdim oson .
Xulosa
XVII asrning ikkinchi yarmidan XX asr boshlarigacha bo’lgan davrda 
xronologik tartibda yozilgan Abulg’ozixon, Munis, Ogahiy va Bayoniyning tarixiy asarlarini o’rganish Xiva xonligi tarixini uning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotini o’rganish uchun to`plangan boshqa ma`lumotlar va materiallarni tahlil etish natijasida quyidagi xulosalarga kelindi: – O’rta Osiyoda XVII – XX asrlarda xonliklar davri tarixining yoritilish 
jihatidan Qo’qon va Buhoro xonliklari ichida nisbatan mukammal yoritilgan xonlikXiva xonligi tarixidir. Chunki, Xiva xonligida Abulg’ozi Bahodirxon tomonidan asos solingan “Xorazm tarixnavislik maktabi” keyinchalik Munis, Ogahiy va Bayoniy singari tarixnavislar tomonidan davom ettirilib xonlik davri tarixi mufassal yaritilishiga erishildi. Bu tarixiy asarlar faqatgina xonlik davri ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy tarixinigina emas balki, Xivaxonligidayashayotganxalqlar ularning turmush tarzi va ularga qo’shni turkmanlar va qoraqalpoq xalqlari tarixini o’rganishda ham katta ahamiyatga ega; – Abulg’ozixon Xiva xoni Arab Muhammadxonning to’rtinchi o’g’li bo’lib, Abulg’ozi otasi va akaukalariurushlarda bahodirlarcha jang qilgani uchun uni “Bahodirxon” deb atay boshlaganlar. Abulg’ozi Bahodirxon o’z otasining nomi bilan ataluvchi Arabmuhammadxon madrasasida tahsil olgan. O’z zamonasining bilimdonlari qo’lida tahsil ko’rgach, tarix faniga ixlos va ishtiyoq qo’yadi Abulg’ozixon Xiva xonligida og’ir siyosiy vaziyat yuzaga kelgan bir davrda 
yashadi. Ota-bola, aka-ukalar o’rtasidagi taxt uchun kurashlar avjiga chiqdi, bu kurashlar natijasida Abulg’oziy Eronning Isfaxon shahrida 10 yil tutqinlikda yashadi. Abulg’oziy bir qancha kurashdan so’ng 1644 – 1645- yillarda Xiva taxtini egallaydi va 1663 – 1664-yilgacha Xivada xonlik qiladi– Abulg’ozixon xonlik taxtiga chiqqach, Xorazmda ilm-fanni taraqqiy 
ettirish va madaniyatni yaxshilash maqsadida o’z saroyiga binokorlar, tabiblar, shoirlar tarixnavislar, adib, xattot va boshqa kasb egalarini to’pladi. 
Abulg’ozixonning “Shajarayi tarokima”, “Shajarayi turk” nomli tarixiy, “Manofe ul-inson” (Inson uchun foydali tadbirlar) nomli tibbiyotga oid asarlari mavjud va 
bizgacha yetib kelgan; – Munis, Ogahiy, Bayoniylar XIX asrda va XX asr boshlaridaXorazmda hukmronlik qilgan xonlarga atab o’zlarining “Firdavs ul iqbol”, “Riyoz ud davla”, “Zubdat ut tavorix”, “Gulshani davlat”, “Jomi’ ul voqeoti sultoniy”, “Shohidi iqbol”’, “Shajarai xorazmshohiy”, “Xorazm tarixi” nomli tarixiy asarlariniyozib qoldirganlar. Bu asarlarning Xorazm tarixini o’rganishdagi ahamiyati juda katta. – “Firdavs ul iqbol” tarixiy asari ikki muallif, ya’ni Munis va Ogahiy 
qalamiga mansubdir. Bularning ikkalasi ham qadimiy Xorazm diyorining farzandi hosoblanadi. Asar Xorazmda turkiy tilda yozilgan. “Firdavs ul iqbol” asarining tarix ilmidagi ahamiyati shundan iboratki, unda – Xorazmning qadimgi davridan boshlab, Muhammad Rahimxon I (1806 – 1825 yy.) davrigacha bo’lgan siyosiy tarixi xronologik tartibda bayon qilingan. “Firdavs ul iqbol” tarixiyasari Shermuhammad Munis tomonidan boshlangan va Munis vafot etgach, uning jiyani va shogirdi Ogahiy tomonidan davom ettirilgan. Ogahiy “Firdavs ul iqbol” asarini 1813-yildan 1825-yilgacha bo’lgan voqealar qismini yozadi va shu tariqa ushbu tarixiy asar avlodlar mulkiga aylanadi; 
– Munis va Ogahiy qalamiga mansub bo’lgan “Firdavs ul iqbol” asarining 
to’qqizta nusxasi mavjud bo’lib, bu nusxalar, asosan, Rossiya FA Sharqshunoslik institutida 571 a (590 oa), E6 VIII, raqamlari ostida, O’zbekiston FA Sharqshunoslik instituti fondida 5364/1, 821/1, 9979,7422, 275/1 raqamlari ostida hamda Xel’sinkida saqlanadi;– Ogahiyning “Firdavs ul iqbol” tarixiy asaridan tashqari “Riyoz ud davla”, “Zubdat ut tavorix”, “Jomi’ ul voqeti suloniy”, “Gulshani davlat”, “Shohidi iqbol” kabiko’plab tarixiy asarlari mavjud. Shuningdek, Ogahiy tomonidan bir qator tarixiy asarlar o’zbek tiliga tarjima qilingan va Xiva xonligida ilm-fan taraqqiyotiga katta xissa qo’shgan; Bayoniyning bizgacha birgina devoni va ikkita Xorazm tarixiga doir tarixiy asarlari yetib kelgan. Bayoniy o’zining tarixiy asarlarning tarjimalarini va Shajarai Xorazmshohiy” va “Xorazm tarixi”