Mavzu: Mollyuskalar (Mollysca) tipi. Qorinoyoqli (Gastropoda) mollyuskalar sinfi

Qoraqurt - O'rta Osiyo, Kavkaz va Qrimning dasht va cho'llarida uchraydi. Yosh urg'ochi qoraqurtning qorni ustida qizg'ish dog'lari bo'ladi. Qoraqurt tuproq yo`zasidagi chuqurcha-larning ustiga, toshlarning ostiga to`tqich to'r to'qiydi. To'riga tushgan chigirtka, qo'ng'iz, qandala va boshqa hasharotlar bilan oziqlanadi. Uning zahari odam uchun xavfli, tuya va otlarga ayniqsa kuchli ta'sir etadi.
Biy (tarantul) - eng yirik (3-4 sm) o'rgimchak bo'lib, tuproqda chuqurligi 60 sm gacha bo'lgan tik inda yashaydi. Tunda indan chiqib turli hasharotlarni ovlaydi. Biyning zahari odam va umurtqali hayvonlar uchun xavfli emas.
O'rgimchaksimonlar sinfi o'rgimchaklar, falangalar, chayonlar va kanalar turkumlarini o'z ichiga oladi.
Falangalar - o'rgimchaksimonlar orasida eng yirigi bo'lib, asosan issiq va quruq iqlimda hayot kechiradi. O'rta Osiyo cho'llarida keng tarqalgan yirik sariq falanganing kattaligi 6-7 sm keladi.
Falanganing - tanasi bosh, ko'krak va qorin qismlaridan iborat. Boshida bir juft ko'zi va og'iz organlari (jag'lari) joylashgan. Jag'lari o'tkir tirnoqqa, oyoq paypaslagichlari esa yurish oyoqlariga o'xshaydi. Sariq falanga yirtqich bo'lib, kechasi ovga chiqadi. U turli hasharotlar, mayda sudralib yuruvchilar va hatto, kemiruvchilar bilan oziqlanadi. Falanga chiroq yorug'ida ba'zan xonadonlarga ham kirib qoladi. Ularning zahar bezi bo'lmaydi, lekin jarohatlagan joyiga mikrob tushib, shish paydo bo'lishi mumkin. Falanga zararkunanda hasharotlarni qirib foyda keltiradi.
Chayonlar (Scorpiones) - turkumiga mansub bo’lgan o’rgimchaksimonlar poleozoy erasidan, yani bir necha yo`z million yillardan yashab kelayotgan va dastlabki avlodlarining tuzilishi va qiyofasini saqlab kelgan bo’gim oyoqlilar bo’lib, poleozoyning Selur davrida suvda yashagan avlodlariga ko’p jihatdan o’xshash maxluqlardir.
Chayonlarning qadimgi avlodlari ko’rsatilgan issiq iqlim bo’lganidan hozirgi turlari ham asosan janubiy mamlakatlarda keng tarqalgan. Tropik va subtropik qit’a va viloyatlarida: Afrika, Janubiy va Markaziy Amerika, Hindiston, Janubiy va Sharqi-janubiy Osiyoda tarqalgan.O’rta Osiyo, Kavkaz orti va Qrim Yarim orolida ko’proq uchraydi.
Chayonlarning tanasi boshko’karak, (pirosoma), oldingi qorincha (mizosoma) va keyingi qorincha (metasoma) qismlariga yaxshi ajralgan. Boshko’krak qismi va oyoqlari qalin chidamli xitinlar bilan qoplangan. Bosh tomonining ustida bir juft kattaroq ko’z, yon tomonida esa 5 juft mayda sodda ko’zchalar joylashgan. Boshko’karkning qorin tomonida og’iz, bir juft o’tkir “tishli” xeletsera va bir juft juda katta pedipall joylashgan. Ovqat ovlashda eng asosiy qirol bo’lmish pedipallar qisqichbaqadagi qisqich oyoqlarga o’xshab, zo’r muskulli omburchalar bilan qurollangan.
Olti segmetli, yaxshi chegaralangan va oldingi qorinchaning birinchi segmentiga (qorin tomoniga) jinsiy yo’l ochilgan bo’lib, mazkur bo’gimda bir juft kattagina “taroqsimon” organ joylashgan. Qolgan to’rtta segmentga bir juftdan nafas olish organlari “o’pka” teshikchalari ochilgan. Keyingi qorincha (“dum”) 5-7 bo’g’imli bo’lib, uning oxirgisida zahar bezi va nayza joylashgan. Anal teshikchasi nayzali bo’gimning yuqoridagisiga ochilgan.
Chayonlar – tungi hayvonlardir, ular kunduzi tuproq ichidagi yoki tosh- g’isht kovaklari orasidagi “uyalarida” yotib, kechalari ‘ov’ga chiqishadi va dumini yuqoriga qayirgan holda tez yugurib harakat qiladi. U yo’lida uchragan hasharotlar, o’rgimchak va boshqa mayda hayvonlarni pedipalplari bilan ushlab, yeydi. Agarda kattaroq qo’ng’iz (hatto, mayda sichqon yoki kaltakesaklar) uchrab qolsa ularni o’ldirgach, yeya boshlaydi. Och qolgan chayonlar, hatto o’z avlodlari (jumladan bolalarini) yeyishdan ham qaytmaydi.
Chayonlarning tuxumi urg’ochisining jinsiy yo’llarida rivojlanib, mayda bolachalar shaklida tug’uladi bitta urg’ochi 5 tadan 20-30 tagacha bola tug’ishi mumkin. U mayda bolalarini bir necha ko`ngacha elkasida ko’tarib yuradi. Chayon bolalari bir necha bor p’ost tashlab, 1-1.5 yildagina voyaga etadi, Chayonlar eng qadimgi va juda oz o’zgargan hayvon bo’lganligi uchun yerning hozirgi geografik holati shakllanishini o’rganishda malum nazariy ahamiyatga egadir.
Chayon zahri oqsil harakteridagi murakkab organik modda. Zahar mayda hayvonlarni tez o’ldiradi. Chayon zahri-ular aktivlashgan yoz oylarida kuchli bo’lib, chaqqan odamga bir necha kun azob berishi mumkin. Lekin chayon zahridan odam o’lishi juda kam sodir bo’ladi. Zahar bolalarga tez tasir etadi (ayrim xodisalarda bola zaharlanib, nobud bo’lishi ham mumkin). Chayon - zararli hasharotlarni yo’qotuvchi foydali maxluqdir.
O'rta Osiyo hududida sariq chayon ko'p uchraydi. Uning yassi .tanasi boshko'krak va qorin qismlariga bo'lingan. Boshining ustida bir juft yirikroq ko'zlari, ikki yonida esa besh juft mayda ko'zchalari bor. Ustki jag'lari o'rgimchaknikiga o'xshaydi, lekin oyoq paypaslagichlari kuchli rivojlangan bo'lib, qisqichga aylangan. Uzun qorin bo'limi ko'p sonli bo'g'imlardan iborat. Bu bo'lim keng oldingi va torroq orqa qismidan iborat. Qorinning oxirgi bo'g'imida o'tkir nayzasi joylashgan. Nayzaning uchiga zahar bezining yo'li ochiladi. Chayonlar kundo`zi toshlar ostida, devor va yerdagi kovaklarda yashirinib yotib, kechasi ovga chiqadi. Ular qornining ingichka qismini yuqori ko'tarib, tez yuguradi. Yo'lida uchragan har xil bo'g'imoyoqlilar, asosan o'rgimchak va hasharotlarni qisqichlari yordamida tutib olib, zaharli nayzasi yordamida o'ldiradi. Chayonlar 20-30 tagacha tirik bola tug'ib ko'payadi. Bolalari 1-1,5 yilda voyaga yetadi. Chayonlar zararkunanda hasharotlarni qirib foyda keltiradi. Ularning zahari odam uchun xavfli bo'lsa-da, o'limga olib bormaydi.
Kanalar turkumi - mayda o'rgimchaksimonlar. Tanasi yassi oval shaklda bo'lib, bo'g'imlarga bo'linmagan. Bosh, ko'krak va qorin qismlari birga qo'shilib ketgan. Tanasining oldingi uchida jag'lar va oyoq paypaslagichlari qo'shilishidan hosil bo'lgan sanchib so'ruvchi xartumchasi joylashgan. Oyoqlari to'rt juft. Ko'pchilik kanalar parazitlik qilib hayot kechiradi. Voyaga yetgan kanalar turli hayvonlar va odam tanasidan qon so'rib parazitlik qiladi.
Kanalarning tanasi har xil darajada bo`g`imlarga bo`lingan. Ular orasida tanasi ko`p bo`g`imlarga bo`lingan vakillari ham ko`p uchraydi. Ko`pchiliklarining xеlitsеra va pеdipalplari birgalikda sanchib so`ruvchi xartumni xosil qiladi. Bir qancha turlarida nafas olish organlari bo`lmaydi. Ko`pchiligida xеlitsеra rivojlangan. Qon so`ruvchi kanalarning gichani kеngayib, yon xaltachalarni xosil qiladi.
Ayrim kanalarning erkagida xaqiqiy kopulyativ organlari bo`ladi. Ko`pchilik xollarda urg`ochi kanaspеrmatofor yordamida urug`lanadi. Tuxumdan chiqqan lichinkalarining oyoqlari 3 juft bo`ladi. Lichinka voyaga yеtmagan nimfaga aylanadi. Uning oyoqlari 4 juft bo`ladi. Ayrimlarinnig bir nеcha nimfa davrlari bo`lishi mumkin.
Respublikamizda mol kanasi ko'p uchraydi. Bu kana itlar, qoramol va boshqa hayvonlar, shuningdek odam qonini so'radi. Kana xartumchasi yordamida hayvonlarning terisini teshib, mahkam yopishib oladi. Qon so'rayotgan kana tanasining hajmi kattalashib, bir hafta davomida bir necha millimetrdan 2-3 sm gacha yetadi. Qon so'rib bo'lgan urg'ochi kana tuproqqa tushib, barglarning ostiga yoki tuproq yoriqlariga bir necha ming tuxum qo'yadi. Tuxumdan chiqqan lichinkalarning oyoqlari uch juft bo'ladi. Ular mayda hayvonlar (sichqonlar, qush va kaltakesaklar) qonini so'radi. Lichinkalar voyaga yetgo`nga qadar bir necha marta tullaydi. Har bir tullashdan keyin xo'jayinini almashtirib turadi. Kanalar hidni juda yaxshi sezadi, o'z xo'jayinlarini hidi orqali topib oladi. Kanalar qon so'rish bilan birga turli kasalliklarni ham yuqtiradi. Ular terlama (tif), turlyaremiya va ensefalit kabi bir qancha og'ir kasalliklarni odamlarga yuqtirishi aniqlangan. Tabiatda bu kasalliklarning qo'zg'atuvchilari hisoblangan bakteriyalar va viruslar yovvoyi hayvonlarning tanasida yashaydi. Shuning uchun yovvoyi hayvonlar kasallikning tabiiy manbalari hisoblanadi. Kanalarning kasallik yuqtirishini E. N. Pavlovskiy va L. A. Zelber boshchiligidagi bir guruh rus olimlari o'rganishgan.
Ayrim kanalar ekinlarga ziyon yetkazadi. O'rta Osiyo respublikalarida g'o'za va sabzavot ekinlari, mevali daraxtlar va manzarali o'simliklarga o'rgimchakkana katta ziyon yetkazadi. Kana 0,3-0,4 mm kattalikdagi sarg'ish-yashil yoki to'q qizil rangda bo'ladi. u o'simlik shirasini so'rib oziqlanadi. Kanalar bargning orqa qi'smida to'p-to'p bo'lib joylashadi. Ularning usti yupqa to'r bilan qoplangan bo'ladi. (Nomi shundan olingan.)
Parazit kanalar chorva mollariga va inson salomatligiga katta ziyon keltiradi. Kanalagan hayvonlar ozib ketadi, shu bilan birga ularning mahsuldorligi kamayadi.
Parazit kanalardan saqlanish uchun molxonalarni doimo ozoda tutish, hayvonlarni kanalardan tozalab turish zarur. Yaylovda yoki molxonalarda ishlagan kishilarning kiyim-boshlarini kanalardan tozalash, teriga yopishgan kanalarni esa terib olib, o'ldirish lozim.