Mavzu: Moddalarning tozalik darajasi

b) Metall zichligini aniqlash. Avval tarozida tortib qo’yilgan quruq va toza piknometrga donador qo’rg’oshin (yoki rux) solib, piknometr shu modda bilan birga tarozida tortiladi. So’ngra qo’rg’oshinni piknometrdan olmasdan turib piknometrga suv to’ldiriladi va tarozida tortiladi. Shundan keyin piknometrni bo’shatib, bir necha marta distillangan suv bilan yuviladi; so’ngra unga distillangan suv to’ldirilib, yana tarozida tortiladi.

Tajriba natijalari quyidagicha yozib boriladi:

1. 
   Piknometr massasi-m1
   
2. 
   Piknometrning qo’rg’oshin bilan massasi-m2
   
3. 
   Piknometrning suv va qo’rg’oshin bilan massasi-m3
   
4. 
   Piknometrning suv bilan massasi-m4
   
5. 
   Qo’rg’oshin massasi- mPb=m2-m1
   
6. 
   Suvning massasi-mH2O=m4-m1 (bu piknometr hajmi v1 ga teng)
   
7. 
   Piknometrning qo’rg’oshin bilan band bo’lmagan hajmidagi suv massasi m3-m2=m5 (bu piknometrning qo’rg’oshin bilan band bo’lmagan hajmi v2 ga teng)
   
8. 
   Qo’rg’oshin hajmi vPb=v1-v2 (bu yerda v1-piknometr hajmi).
   

Qo’rg’oshinning nisbiy zichligi d=mPb/vPb formuladan topiladi.

Tajribada topilgan zichlik qiymatini qo’rg’oshinning jadvallarda keltirilgan zichligi bilan taqqoslab ko’ring. Ayirma necha protsentni tashkil qiladi?

2-Tajriba.Qattiq jismning suyuqlanishi temperaturasini aniqlang.
Kobalt (II)-nitrat kristalagidrati Co(NO₃)₂8*6H₂O dan ozroq miqdorda olib chinni xavonchda kukun xoliga kelguncha maydalanadi, sungra uni olovga suyuqlantrib birn uchi kavsharlab berkitilgan yupqa devorli shisha kapeliyarga joylanadi.Buning uchun Kobalt (II)-nitrat kukunini soat oynasiga solib,kukun ichiga kapilyar naychaning og;zini quritung.Bunda modda kapilyar ichiga kiradu.Sungra modda yaxshi joylanishi uchun kapilyarni ko’tarb berk tomoni bilan stol ustiga asta-sekin 5-6 marta urung.Shundan keyin kapilaryini rezina xalqa yordamida termometrga urinating (24-rasm).
Bu temperaturani probirkaga urnatib, probkani bo’sh probirkaga joylash,bo’sh propirka kapilyardagi moddani uta qizib ketishdan ximoya qiluvchi xavo muftasi vazifasini bajaradi.Sungra probirkani shatativga mahkalab suvli stakanga tushiriladi va stakandagi suv asta sekin qizdiriladi (qizdirish vaqtida suvni aralashtrib turish kerak ).
Qizdirish mobayinida xar doim kapilyardagi moddadan ko’zni uzmaslik kerak.Kapilyardagi modda suyuqlanib shaffof xolatini olgach temperaturani yozib oling, bu temperature moddaningsuyuqlanish temoperaturasi bo’ladi.
3-Tajriba.Kalsiy karbidning tozalik darajsini ximyaviy usulda aniqlash.Kalsiy karbid qanchalik toza ekanligini aniqlash uchunn u suv bilan reaksiyaga kiritiladi.
CaC₂+2H₂O=C₂H₂+Ca(OH)₂
Xosil; bo’lgan atsitelin osh tuzining tuyinga eritmasi ustiga yig’ib uning miqdori aniqlanadi.(atsitelin suvda birmuncha eruvchan.

3-Tajriba.Kalsiy karbidning tozalik darajasini ximiyaviy usulda aniqlanadi.Kalsiy karbid qanchalik toza ekanligini aniqlash uchun u suv bilan bilan reakasiya kiritiladi.

CaC₂+2H₂O=C₂H₂+Ca(OH)₂
Hosil bo’lgan atsetilen osh tuzining tuyingan eritmasi ustiga yig’ib uning miqdori aniqlanadi (atsitelin suvda birmuncha eruvchan bo’lganligidan osh tuzining to’yingan eritmasi ustiga yig’iladi).Ishni bajarish uchun 25-rasmda tasvirlangan asbobdan foydalaniladi.
Silindirni osh tuzining to’yingsn eritmasi bilan tuldiring.kristalizatorning yarmigacha shu eritma kuyiladi.Silindr og’zini probka yoki shisha plastinka bilan berkitib pastga karatib kristalizato’rga kuying.Kolba va gaz chiqish nayidan tuzilgan asbobning germetikligini sinab quying.Shundan keyin uzun naychali voronka yordamida kolbaga 10ml distirlangan suv kuying (kolbaning buyin qism devorlariga suv tegmasin).Texnik tarozida malum miqdor kalsiy karbid tortb olib,uning og’irligini daftarga yozib oling.Kolbani gorizantal xolatda shtaivga urinating.Tortib olingan kalsiy karbid kolbaning buyin qismiga joylanadi;shundan keyin kolba og’zini tezda gaz chiqish nayi bor probka bilan berkitib silindirga kiring.
Kalsiy karbidning suvga tushuring.Sodir bulayotgan prossesiyani kuzatib turib,ajralib chiqayotgan gazni silindirga yig’ing.Reklatsiya tugaganidan keyin gaz chiqish nayini kristalozatorga olib,silindirdagi suyuqlik balandligini chizg’ich bilan ulchang.Atsetilen xajmini xisoblab toping.xavo bosimi va temperaturasini yozib oling.Tajriba natijalarini quyidagi jadvalga yozing.

CaC2 ning massasi	Atsetilening hajmi	Silindirdagi suyuqlik balandligi mm	Barometrik bosim, P, mm sim ust	Temperature C

Atsitelening normal sharoitdagi hajmi*********** formula asosida hisoblab topiladi.Bu formulada T=273+t; h-tajriba o’tkazilgan temperaturada suv bug’I bosimi ,mm simob ustuni hisobida t-temperatura ⁰C

Kalsiy karbid suv bilan reaksiyaga kirishganida ajralib chiqishi kerak bo’lgan atsetilenning nazariy hajmi (V₂) reakaiya tenglamalari asosida hisoblab topiladi.Shundan keyin reaksiya uchun olingan kaliy karbidda necha pransent CaC₂ borligi hisoblab chiqariladi.
Tuz va qum aralashmasidagi natriy xlorid miqdorini aniqlash.
Ish uchun kerak yarog’lar:shtativ (probirkalar bilan):250ml li o’lchov silindiri suyuqlik zichligini ariometrik yordamida o’lchash uchun kerak bo’lgan ingichka silindr (hajmi 300ml)200ml ximyaviy ximyoviy stakan 250ml li tubin yassi kolba;yuvgich,diometri 7sm bo’lgan varonka shisha tayoqcha shkalasi 1,00-1,20 orasida bo’lgan ariometr, 100⁰C ga mo’jallangan termomrtr qaychi o’lchami 8x8 sm bo’lgan bir necha varaq qog’oz filtr qog’oz, osh tuzi nilan qum aralashmasi kumush nitratning 0,1 n eritmasi nitrat kislotaning 0,1 n eritmasi.
Xovonchada osh tuzini kukun xoliga kelguncha yaxshi turb ,yuvib, quritilgan toza qum bilan aralashtrish lozim.Qum bilan osh tuzidan turli tarkibli bir necha aralashma tayyorlab quyish kerak.
Osh tuzi va qum, aralashmasidan texnik tarozida 0.01g aniqlik bilan 10g tortib oling. Tortib olingan aralashmani stakanga solib, 100ml distillangan suv quying.Stakanni alangaga qo’yib suyuqlik qaynaguncha qizdiring,qizdirish vaqtida suyuqlikni shisha tayoqcha arlashtrib turing.Burma filtr tayyorlab voronkaga joylang, uni distirlangan suv bilann xullaganiongizdan keyin eritmani stakan yoki kolbaga filtirlang.Suyuqlikning xammasi filtrdan o’tib bulinganidan keyin cho’kmali stakanga 10-12ml qaynoq suv quyib chayqitiladi;chukma ustidagi suyuqlik yani filtirga quyiladi.Filtirni qaynoq distillanga suv bilan uch marta yuvib bulingan keyin oxirigi 2-3tomchi filtrdan aloxida probirka tushirib,2-3 tomchi kumush nitrat eritmasi tasir ettirilgan.Agar probirkada chukma yoki loy qa xosil bulmasa filtrdagi chukma yaxshin yuvilgan bulishi mumkin.Aks xolda yuvishni yana davomm ettirishb kerak bo’ladi.Cho’kma yuvilgann barcha suvni stakandagi filtratga quashing, unga yana suyuqlikning xajmi 250ml bo’lguncha suv qo’shib xosil bo’lgan eritmani temperaturasini o’lchaydi.Agar uning temperaturasi 20⁰Cdan yuqori bulsa unga yana sovuq suv qo’shib temperaturasi 20⁰C ga keltiriladi;tezda eritmani tor silindirga solib unga oxistalik bilan ariometr kuyiladi;suyuqlik sirti ariometrning qaysi belgisiga kelganini yozib olib suyuqlikning zichligi aniqlanadi.Shundan keyin ariometr toza suv bilan yuvib quritilgan g’ilofiga solib quyiladi.7-jadvaldan foydalanb eritma zichligi asosida eritmada necha protsent natriy xlorid borligi aniqlanadi.

Tajriba natijalari quyidagi tartibda ko’rsatiladi.

Aralashmaning massasi g	Eritmaning hajmi ml	Ariomegr bilan o’lchangan zichlk	Protsent konsentratsiyasi (jadvaldan)	Eritmadagi tuz miqdori.g

Tuzning massasi xisoblab topilgandan keyin tuz bilan qum aralashmasi necha protssent natriy xlorid borligi xisoblanadi.

SUYUQLIKNING SINDRISH KO’RSATGICHINI ANIQLASH
Suyuqliklarning 1,33dan 1,54gacha bo’lgan sindrish ko’rsatgichini o’lchash uchun RL (PL) refraktometri va 1,33dan 1,70gacha bo’lgan sindrish ko’rsatgichini o’lchash uchun Abbe tipidagi refraktomer ishlatiladi.Ularning ishlash prinsipi ichki to’liq qaytarish burchagini aniqlashga asoslangan.
Tekshirilayotgan suyuqlik ikkita prizma 2va4 oralig’iga joylanadi.(rasm) . Prizmalardan chiqqan youg’lik okulyarning ko’rish maydoni hisoblanadi. Okulyarda paydo bo’lgan vizir chizig’ini tutgich dastasini burash bilan maydonning yorug’ va qorong’u chegaralari birlashtiradi.Tekshirilayotgan suyuqlikning sindirish ko’rsatgichi refraktometr shkalasidan topiladi.
Sindirish ko’rsatgichi belgilangan temperaturada tutashgan nurning to’liq uzunligiga bog’liq,tushish burchagiga bog’liq emas. Shuning uchun ham sindirish ko’rsatgichi nur to’liq uzunligi va temperatura bilan birga ko’rsatiladi: n²⁰₅₈₉
LABAROTORIYA SHI TOPSHIRIQLARI.

1.Uchta suyuq organic moddaning berilgan temperaturadagi ko’rsatgichini refraktometrda aniqlang.Ularni mos ravishda malumotnomafagi qiymatlarni bilan taqqoslang.Ularning tozalik darajasi haqida xulosalar qling.

2. Bitta suyuqlikning uchta(15⁰,20⁰va25⁰) temperaturadagi sindrish ko’rsatgichini toping.Natijalar asosida suyuqlik sindrish ko’rsatgichining temperaturaga bog’liqlik grafigini chizing.

Nazorat savollari

1.Har qanday moddaning tozalik darajasi uning qanday belgilari bilan ifodalanadi?
2.Tabiatda toza moddalar bormi, agar bo’lsa ular qanday sharoitda hosil bo’ladi?
3.Suyuqlikning nisbiy zichligi amalda qanday aniqlanishi tushuntirib bering?
4.Metalning tozalik darajasi qanday aniqlanadi?

5..Sindirish ko’rsatgichin nima?

6. Suyuqliklarning sindirish ko’rsatgichi qanday faktorlarga bog’liq? .
7.Temperatura ortishi bilan modda sindirish ko’rsatgichi qanday o’zgaradi? Uning modda tozalik darajasi bilan aloqadorligi qanday?