Mavzu: Mirzo ulug'bekni Xranologiya fani rivojiga qo'shgan hissasi

---

O'zbekiston milliy
universiteti 
Fakultit___Tarix 
Mustaqil ish 
Mavzu:
Mirzo ulug'bekni Xranologiya fani rivojiga qo'shgan hissasi 
Bajardi:
Axrorov Alisher 
Toshkent 2022 

---

Reja; 
1.
Kirish 
2.
Xronologiya
3.
Mirzo Ulug’bek 
4.
Mirzo ulug'bekni Xranologiya fani rivojiga qo'shgan hissasi 
5.
Xulosa 
6.
Foydalangan adabiyotlar 

---

Kirish 
Yozma manbalar asosida aniq sanalar belgilanadi. Arxeologik maʼlumotlarga 
asoslangan X. yuz va ming yilliklar bilan oʻlchanadi. 
Bobil, Misr, Yunoniston va Rimda shakllangan X. oʻrta asrlarda Turonda 
rivojlandi. Beruniynnng 1000-yilda yozilgan "Qadimgi xalqlardan qolgan 
yodgorliklar" ("Xronologiya") asarida jahondagi turli xalqlar tarixi va madaniyati 
ixcham tarzda oʻz aksini topgan. X.dagi tarixiy izchillikni fanga 16-asrda fransuz 
J.Skaliger kiritdi. Hozirgi paytda X.ning taraqqiyoti bu fanning arxeologiya, tabiiy 
fanlar, statistika va boshqa bilan oʻzaro hamkorligiga bogʻliqsir. 
Xronologiya vaqt o’lchovi haqidagi fan. Xronologiya so’zi grekcha “xronos” -
vaqt, “logos” - fan deganidir. Xronologiya ikkiga bo’linadi: matematik (astronomi) 
va tarixiy xronologiya. Astronomik xronologiya osmon jismlari harakatini hisoblab 
aniq astronomik vaqt o’rnatiladi. Uning asosida soniya, daqiqa, soat, kecha- 
kunduz, sutka, xafta, oy, yillar, asr, eralar bilan hisoblaydi. Vaqtni hisoblash
kalendar (taqvim) lar asosida hisoblanadi.
Tarixiy voqealar sanalari haqidagi to’g’ri va noto’g'ri ma'lumotlarni o’zida
talkin etgan manbalar tarixiy xronologiyaning 
ob'yekti hisoblanadi. Bu ilmiy 
fanning predmeti bo’lib, u yoki bu shaklda berilgan sana axboroti xizmat qiladi. 
Yevropada 
xronologiya 
fanining 
vujudga 
kelishi 
va 
taraqqiyoti. 
XVI asrda 
fransuz olimi J. Skaliger tarixiy xronologiyada tizimlashtirishni
amalga oshirdi. U yulian uslubidagi solnomalar tahririni ishlab chiqadi.
1583-yilda J. Skaliger «Vaqtni hisoblash yuzasidan yangi tadqiqot» nomli 
ими ini с’Ion qiladi. 1582-yilda italyan olimlari A. Liliya va I. Danti yangi
knlendarni tuzib chiqadi. Bu kalendar tarixda Grigoriy kalendari nomi
Inlan shuhrat qozonadi. XVII asrda fransuz monaxi D. Petavi ham vaqtni
hisoblash yuzasidan tadqiqotlar olib boradi.XVIII asrda Rossiya olimlari ham
xronologiya faniga oid ko'plab tadqiqotlar olib borgan. «Rossiya tarixi» kitobi

---

ning birinci jildida V.N. latishev yozgan maxsus bir bob «Yilning boshida va
qtni hisoblash» deb nomlanadi. Bu davrda M. V. Lomonosov, M.M. Sherbato
I.N. Boltin va Л.1.. Shleser xronologiya bilan jiddiy shug'ullandilar. XVIII
asrga kelib Yevropada xronologiya mustaqil tarixiy fanga aylandi. Bunga bir
qator ungliyalik matematik va astronomlar o'z hissasini qo‘shdilar. XVIII asr
o'rtalarida lord Chesterfildning tashabbusi bilan mamlakatda Grigoriy
kalendari qabul qilindi.1825-1826yillarda nemis astronomi X.L. ldeler
tomonidan yozil- gnn ikki jildlik «Matematik va texnik xronologiya»,
L. Brossening «Xronologiya texnikasiga doir» (SPb., 1868), F. Kaltenbru
nnerning «Grigoriy kalendari islohoti tarixidan» (Vena, 1876), О. E. Gartman
ning «Rim kalendari» (Leypsig., 1882), Y.I. Makdonaldning «Xronologiya va
kalendar» (London., 1897) asarlari xronologiya fanining taraqqiyotida
asosiy o'rinni egalladi. Shu axborotlarga asoslanib, xronolgiya ma'lumotlari va
uslublarini qo’llab, olimlar tarixiy faktlar va xujjatlarning Paydo.bo’lish vaqtini
aniqlaydilar. Buning uchun esa har bir xalq yoki davlatning uyoki bu davr (tari
xiy davr) dagi vaqt sanog'i kelib chiqishi va xususiyatlarii bilishzarur. Tarixiy
xronologiya o’z oldiga ikki vazifani qo`yadi: nazariy va amaliy.Birinchi va
zifa shundan iborotki, tarixiy taraqqiyotda vaqt sanoq sistemasini o’rganish, 
hamda ular o’zaro munosabatni o’rnatish va bir xronologik sanadan ikkinchisig 
o’tish prinsiplarini ishlab chiqishdr Ikkinchisi shundan iboratki, yuqorida qayd 
etilganlarni amalga oshirish uchun voqealar sanasini hozirgi zamon erasiga va
umumiy qabul qilingan yil sanoq sistemasiga ko’chirish orqali tarixiy voqealar 
sanasini tavsiflash va aniqlik kiritishdan iboratdir. Xronologiyaning asta 
sekin taraqqiy eta borishi natijasida uning vazifalari ham ancha kengayadi;
olimlar uning ma'lumotlari va uslublaridan manbashunoslik va tarixiy muam
molarga doir masalalarni hal etishda foydalanmoqda. Yordamchi tarix fanlar
orasida xronologiya muhim fanlardan biri hisoblanadi, chunki tarixning istal
gan bir bo’lagini o’rganishning asosiy sharti voqealar ketma-
ketligi va sanani aniqlash

---

 ilmini o’rganishdir. Xronologiya uslublariga tayanib, tarixchi tarixiy xujjatlar
va raqamlarning aniq sanasini o’rnatadi. Bu vazifani to’g’ri yechish uchun ma'l
um bir xalqning u yoki bu tarixiy
davr bo’yicha shakllanishi va o’ziga xos xususiyatlari davrini sanashi bilan zarur.
Shuni hisoinga olish kerakki, vaqtni hisoblash masalasini birgina davlat
chegarasida ko’rib chiqish jiddiy qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Dunyo
xalqlarining ko’p asrlardan buyon mavjudligi ular o’rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va
madaniy aloqalar kalendar sistemalaridagi ko’pgina elementlarning qo’shilib 
ketishiga hamda bir xalqning ikkinchi xalq kalendarini o’zlashtirib olishini
tezlashtirdi.
Mirzo Muhammad ibn Shohruh ibn Temur Ulug‘bek Guragon buyuk astronom 
va matematik, o‘z davrining atoqli olimi, davlat arbobi, mashhur hukmdor va 
sarkarda Amir Temurning nabirasi. 1411-1449 yillar — Movarounnahr hukmronligi 
yillari. 
Ulug‘bek (Muhammad Tarag‘ay) 1394-yil 22-martda hozirgi Ozarbayjon 
hududidagi Sultoniya shahrida tug‘ilgan. 
Buyuk Sohibqiron 1405-yilda vafot etgach, u yaratgan ulkan davlat, Oʻrta 
Osiyodan tashqari, Oʻrta er dengizidan Shimoliy Hindistongacha boʻlgan butun 
Yaqin va Oʻrta Sharq hududini oʻz ichiga olgan, oʻgʻillar va bolalarga 
merosxoʻrlikka oʻtgan. nabiralar. Temurning oʻgʻli Shohruh Temuriylar sulolasining 
boshligʻi boʻlib, Hirotni qarorgoh qilib tanladi. 
Movarounnahr Shohruhning toʻngʻich oʻgʻli, Amir Temurning nabirasi – 
Ulugʻbekka berilgan. 1409-yilda Ulugʻbek Samarqand hukmdori deb eʼlon qilingan, 
1447-yilda otasi Shohruh vafotidan soʻng u temuriylar sulolasining boshligʻi 
boʻlgan. 

---

Ulug‘bek yoshligidan fan va san’atga, ayniqsa, matematika va astronomiyaga 
katta moyillik ko‘rsatdi. Bobosi va otasi to‘plagan, ko‘p vaqtini unda o‘tkazgan boy 
kutubxona uning intellektual dunyoqarashining kengayishiga xizmat qildi. 
Ulug'bek o'sha davrlar me'yorida yorqin ta'lim oldi. U zo‘r xotiraga ega, arab 
va fors tillarini yaxshi bilgan, turkiy (eski o‘zbek) she’riyatini yaxshi bilgan, adabiy 
uslublar nazariyasini bilgan, adabiy bahslarda qatnashgan. U o'zi she'r yozgan. 
Ulug‘bekning ustozlari Temur saroyi mashhur bo‘lgan buyuk olimlar bo‘lib, ular 
orasida matematik va astronom Qozizoda Rumiy ham bor edi. U to‘qqiz yoshli 
Ulug‘bekka Maragadagi (Janubiy Ozarbayjon) mashhur rasadxona xarobalarini 
ko‘rsatdi. Ehtimol, bu bolalik taassurotlari kelajakdagi astronomning tanlovini 
belgilab bergan. 
Ulug‘bek davrida Samarqand o‘rta asrlarda jahon ilm-fan markazlaridan biriga 
aylandi. Bu yerda, Samarqandda XV asrning birinchi yarmida Ulug‘bek atrofida 
ko‘zga ko‘ringan astronom va matematik olimlar – G‘iyosiddin Jamshid Koshiy, 
Qozizoda Rumiy, Ali Qushchini birlashtirgan butun bir ilmiy maktab vujudga keldi. 
Oʻsha davrda Oʻrta Osiyo tarixiga oid ajoyib asar yozgan tarixchi olim Xofizi Abru, 
mashhur tabib Mavlono Nefis, shoirlar Sirajiddin Samarqandiy, Sakkakiy, Lutfiy, 
Badaxshiy va boshqalar oʻsha davrda Samarqandda yashaganlar.Bular ilgʻor edi. o'z 
davrining inson aqli kuchiga, ilm-fan kuchiga ishongan odamlari. 
1417-1420 yillarda Ulugʻbek Samarqandda madrasa qurdirdi va bu Registon 
meʼmoriy ansamblidagi birinchi bino boʻldi. Ulug‘bek bu madrasaga islom 
olamining ko‘plab astronom va matematiklarini taklif qilgan. Qolgan ikkita madrasa 
G‘ijduvon va Buxoroda qurilgan. Ulug‘bek qurdirgan madrasalar universitet 
vazifasini bajargan. Buxorodagi Ulug‘bek madrasasi portalida “Ilmga intilish har bir 
musulmon erkak va muslima ayolning burchidir” degan yozuv saqlanib qolgan. 
Lekin Ulug‘bekning katta ishtiyoqi astronomiya edi. Ulug'bek va uning 
hamkasblari Qozizoda-ar-Rumiy, Jemshid G'iyos-ad-din-al Koshiy, Ali Qushchi va 
boshqalarning hayotiy faoliyati rasadxonaning yaratilishi edi. 

---

Rasadxona qurilishi, tadqiqotchi olimlarning fikricha, 1428-1429 yillarda 
yakunlangan. Rasadxona o'z davri uchun noyob bino edi. Binoning yer 
silkinishlariga sezgir emasligini taʼminlash maqsadida rasadxona qurish uchun 
Kuhak tepaligining qoyali etaklari tanlangan. 
Asosiy asbob - sekstant meridian chizig'i bo'ylab janubdan shimolga 
yo'naltirilgan. Rasadxonada asosiy asbobdan tashqari boshqa astronomik asboblar 
ham mavjud edi. 
Sekstantning kattaligi, uning muvaffaqiyatli dizayni, Ulug'bek va uning 
hamkasblarining ilmiy bilimlari aniq astronomik kuzatishlarni amalga oshirish 
imkonini berdi. Buyuk astronom Ulugʻbek rahbarligida va ishtirokida Ziji-Gʻuragan 
rasadxonasining asosiy asari Ulugʻbekning yulduzli jadvallari tuzildi. Katalogda 
ushbu Samarqand rasadxonasi tomonidan Gipparxdan keyin birinchi marta aql bovar 
qilmaydigan aniqlik bilan aniqlangan 1018 ta yulduzning koordinatalari keltirilgan. 
Astronomiya katalogining yaratilishi jahon astronomiya fani xazinasiga qo‘shilgan 
beqiyos hissadir. 
Bundan tashqari, rasadxonada ekliptikaning ekvatorga moyilligini va yulduz 
yilining uzunligini aniqlash bo'yicha ishlar olib borildi; muhim astronomik konstanta 
- bir daraja sinusning qiymatini o'n sakkizinchi kasrgacha aniqlik bilan hisoblash 
orqali! 
Ulug‘bek o‘z ma’lumotlarini ko‘p marta tekshirib ko‘rgan va uning raqamlari 
to‘g‘ri degan xulosaga kelgan. 1437 yilda u astronomik yilning uzunligini aniqladi: 
365 kun 6 soat 10 minut 8 soniya. Keyinchalik ma'lum bo'lishicha, o'lchash xatosi 
atigi 58 soniyani tashkil etgan. Agar astronomik yilning uzunligi 31 million 558 
ming 150 soniya ekanligini hisobga olsak, Ulug‘bek o‘lchovlarni qanday yuqori 
aniqlikda amalga oshirganligi oydinlashadi. 
Ulug‘bek buyuk olim bo‘lgani uchun zaif sarkarda edi. U ko'p vaqtini 
rasadxonada o'tkazdi va kam vaqtini jamoat ishlariga bag'ishladi. Ulugʻbekning 

---

radikal qismi taʼsirida qolgan toʻngʻich oʻgʻli Abd-al-Letif unga qarshi urush eʼlon 
qildi. O‘g‘il otasiga Makkaga haj qilishni taklif qildi. 14 da 
“Ulug‘bek ziji” to‘rtta asosiy qismdan iborat. Birinchisi Xronologiya deb 
ataladi, unda Sharqning turli xalqlari tomonidan qabul qilingan xronologiya 
usullarining tushuntirishlari mavjud. Ikkinchisi amaliy astronomiya masalalarini 
tavsiflaydi, uchinchisi dunyoning geosentrik tizimiga asoslangan osmon 
jismlarining ko'rinadigan harakatlari haqida ma'lumot beradi va to'rtinchisi 
astrologiyaga bag'ishlangan - o'rta asrlar dunyoqarashi faniga muqarrar hurmat. 
Ulug‘bek hisoblagan 1018 yulduz katalogi qadimiy xronologiyani o‘rganuvchi 
astronom va tarixchilar uchun kompasdir. Ulug‘bekning yulduz xaritalari 
Ptolemeyning “Almagest”dagi “Yulduzli atlasi”ning haqiqatini tasdiqlaydi. 
1648 yilda Angliyaning eng qadimiy ilmiy va madaniy markazlaridan biri 
Oksfordda Ulug‘bekning mashhur Samarqand rasadxonasining asosiy asari birinchi 
marta qisman nashr etildi. Asar nashrga tayyorlanib, Oksford universiteti 
astronomiya professori Jon Grivz (1602 - 1652) tomonidan sharhlangan. 
Keyinchalik, katalogning parchalari Angliyada bir necha marta nashr etilgan. 
Oksforddagi birinchi nashrdan 17 yil o‘tgach, Oksforddagi Bodleian 
kutubxonasining ilmiy kuratori, ingliz sharqshunosi va tarjimoni Tomas Xayd 
(1636-1703) Samarqand katalogining “Tabulae Long, as Lat. Stellarum Fixarum, 
sobiq Ulug' Beyi”, Oxoniy, 1665. 
Ulug‘bek jadvallarining Yevropada nashr etilishi kuzatuv va hisob-kitoblar 
bo‘yicha ko‘p mehnat talab qiladigan asl yulduz kataloglarini tuzish birliklarda 
raqamlangan va samoviy jismlar tadqiqotchilari tomonidan yuqori baholangan 
davrga to‘g‘ri keldi. Ular katta amaliy ahamiyatga ega edi, chunki Yer yuzasida 
orientatsiya usullari doimo yulduzlarni kuzatishga asoslangan edi. Boshqa 
tomondan, joy tanlash, ayniqsa, yirik geografik kashfiyotlardan keyin 
kemachilikning jadal rivojlanishi bilan bog'liq edi. 

---

“Haida”ning Oksfordda nashr etilganidan 25 yil o‘tib, Ulug‘bek jadvali 
ma’lumotlari atoqli polyak astronomi Yan Geveliy (1611-1687)ning Gdanskda 
nashr etilgan “Prodromus Astronomiae” kitobi sahifalarida o‘z o‘rnini topdi. Bu erda 
ular o'sha paytda mavjud bo'lgan boshqa kataloglar ma'lumotlari bilan taqqoslanadi: 
Ptolemey, Tycho Brahe, Riccioli, Shahzoda Gus va Hevelius. 
1839-yilda fransuz sharqshunosi Lui Per Eugène Amelier Zedillo (1808-1876) 
Ulug‘bek jadvallarining bir qismini “Tables astronomigue d'Oloug Beg, 
commentees et publiees avec le texte en regard”, Tome I, I fascicule, Parij nomi 
ostida nashr etdi. 1839 
Nihoyat, Buyuk Britaniya kutubxonalarida saqlanayotgan 8 ta qo‘lyozmani 
o‘rganishga asoslangan Ulug‘bek yulduzlari katalogining eng batafsil tahlili 1917 
yilda AQShda E. B. Nobl tomonidan Ulug‘bekning yulduzlar katalogi nomi bilan 
nashr etilgan. Buyuk Britaniyada mavjud bo'lgan barcha forscha qo'lyozmalardan 
keyin qayta ko'rib chiqilgan. 
Aytish joizki, Yevropa va Osiyo kitob fondlarida “Ziji”ning o‘nlab qo‘lyozma 
nusxalari mavjud. Ulug‘bekning yulduzli jadvallari o‘rta asr astronomiyasida 
so‘nggi so‘z bo‘lgan. Bu jadvallar teleskop ixtiro qilinishidan oldin o'rta asr 
astronomiyasining eng yuqori darajasi edi. 
Uning birinchi, xronologik qismida arablar, yunon-suriyaliklar, forslar va 
boshqa xalqlarning xronologiyasi haqida so'z boradi. Ikkinchi bo'limda amaliy 
astronomiyaning bir qator masalalari ko'rib chiqiladi, astronomik kuzatishlar va 
hisob-kitoblar metodologiyasi tavsiflanadi, yulduzlarning balandligi, meridian 
chizig'i, uzunliklari, kengliklari, ikkita yorug'lik nurlari orasidagi masofani aniqlash 
usullari keltirilgan va sinusni hisoblash usullari ham keltirilgan. 
"Kirish" ning uchinchi qismida o'sha paytda keng qo'llanilgan dunyoning 
geosentrik tizimi asosida Quyosh va sayyoralarning ko'rinadigan harakati nazariyasi 
bayon etilgan, xususan, ma'lum bir sayyora uchun sayyoraning o'rnini qanday 
aniqlash mumkinligi ko'rsatilgan. davr, Quyosh yoki Oy tutilishi momentlarini 

---

qanday hisoblash mumkin. “Zij-Ulug‘bek”da turli yordamchi jadvallar ham mavjud: 
geografik, trigonometrik funksiyalar jadvali va shu kabilar. 

---

Xulosa 
Hozirgi paytda kalendar bu - turli mamlakatlarda vaqt hisobi sistemasi bo’lib
uning asosida tabiatning davriy hodisalari osmon jismlari harakatlari, vaqt
oraliqlarining hisobi olib boriladi. Kalendar rivojida aniqrog`i kalendar sistemasid
turli tarixiy jarayonlar xo’jalik sharoitlari xalqlarning hayoti o’z aksini topgan.
Kalendarni o’rganish tarix fanining xronologiyasiga kirib uning vazifasi turli
hodisalar va xujjatlar sanalarini tuzishdan aniqlashdan iborat.
XVII asrda Fransuz olimi D.Petaviy va boshqa yevropalik olimlar o’z asarlarida
yil hisobi sistemalarini amaliy maqsadlarda o’rganish masalalarini yoritganlar.
XVIII asrda esa Rossiya olimlarining tarixiy asarlarida xronologiyaga e'tibor
kuchayadi. V.N.Tatihev “Rossiya tarixi” asarida maxsus bob ajratadi va uni
“Vaqt hisobi va yil boshi” deb ataydi.
Yevropada xronologiya mustaqil ilmiy tarixiy fan sifatida XVIII asrda
shakllanadi. Rossiyada esa XIX asr boshidan boshlab xronologiya maxsus
tarixiy fan sifatida rivojlana boshlaydi. Yaqin va O`rta Sharqda esa xronologiyaga
ilm sifatida qiziqish IX-X asrlarda Abbosiylar sulolasi xalifaligida paydo 
bo’lgan, tarixnavislik bilan bog'liqdir.

---

Foydalangan adabiyotlar 
1. Алимова Д.A. Джадидизм в Средней Азии. Пути обновления, реформы, 
борьба за независимость –Т., "O’zbekiston", 2000. 
2. Alimova D. A., Golovanov A.A. O’zbekiston mustabid sovet tuzumi davrida: 
siyosiy va mafkuraviy tazyiq oqibatlarL-T., “O’zbekiston", 2000. 
3. Amir Sayyid Olimxon Buxoro xalqining hasrati tarixi-T., "Fan", 1991. 
4. Arair Teraur jahon tarixida. T., "Sharq", 1996. 
5. Annayev T., Shaydullayev Sh, Surxondaryo tarixidan lavhalar. T., 
"O’zbekiston", 1997. 
6. Appиан. FIoxoA Aлексанлра. Превод. M.E.Cepreенко. M.-Л., 1962.