Navlar
|
Boqqa otqazilgandan
keyin mevaga kirishi
(yil)
|
Umr korish
davri (yil)
|
Yirik mevali zemlyanika
|
1-2
|
4-5
|
Malina
|
2
|
10-12
|
Qoragat va qizilgat
|
3
|
12-15
|
Krijovnik
|
3-4
|
15-20
|
Shafloli
|
2-3
|
15-20
|
Olcha
|
3-4
|
18-25
|
Olxori
|
4-6
|
25-30
|
Gilos
|
4-6
|
25-40
|
Bodom
|
3-4
|
40-45
|
Olma
|
5-8
|
45-50
|
Nok
|
5-8
|
45-55
|
Sitrus osimliklar
|
3-4
|
50-60
|
Anor
|
3-4
|
50-70
|
Orik
|
3-4
|
50-70
|
Pindik
|
4-6
|
60-80
|
Sharq xurmosi
|
3-4
|
100
|
Anjir
|
2-3
|
100
|
Yongoq
|
8-10
|
100
|
Kuchli payvandtaglarda ostirilgan olma navlariga nisbatan kuchsiz payvandlarda ostirilgan olma navlari 2540 yil kam umr koradi. Lekin barvaqt hosilga kiradi. Behiga payvandlangan nok navlari ham 2530 yil umr koradi. Olchaga payvandlangan gilos navlari barvaqt hosilga kirib daraxtlarning umri kuchli payvandtaglarda ostirilganga nisbatan birmuncha qisqa boladi. Kopchilik danakli mevalar urugli mevalarga nisbatan barvaqt hosilga kirib qisqa umr koradi.
Mevali daraxtlarning morfologik va biologik xususiyatlari
Qishloq xojalik ekinlari, shu jumladan mevali va rezavor mevali ekinlarning asosiy xojalik ahamiyatiga ega xususiyatlari - bu ularning barvaqt hosilga kirishi, shox-shabbalarining pakana bolishi, mevalarining yuqori sifatga egaligi va uzoq muddat saqlashga yaroqliligi hamda mevalarini hol holatda va qayta ish- langan holda foydalanishlariga qarab yovvoyi ajdodlaridan kes- kin farq qiladi. Mevali daraxtlarning turi, oilaning botanik nomi va turlarning botanik holati 3-jadvalda keltirilgan.
Meva va rezavorlar ozining osishi, rivojlanishi, umr korishi, hosilga kirishi, ildiz mevasi va yer ustki qismining osishiga qarab daraxt, buta, yarim buta hamda otsimon osimliklarga bolinadi.
Meva va rezavor meva osimliklarining 50 ga yaqin oilasi, 200 avlodi, mingdan ortiq turi va kopgina xillari mavjud. Ozbekistonda ayni vaqtda mevali va rezavor mevali ekinlarining 70 turi madaniylashtirilgan bolib, ulardan 25 tasi keng tarqalgan.
Dunyo mevachiligida, shu jumladan Ozbekistonda yetishtiriladigan turlarini bir-biridan ajratish maqsadida meva va rezavor meva ekinlarning morfologik tuzilishi va biologik xususiyatlarini hisobga olib 6 guruhga bolish mumkin. Bular: urugli (olma, nok, behi), danakli (orik, gilos, shaftoli, dolana), yongoqli (grek
yongogi, pista, bodom, pekan), subtropik (anor, anjir, xurmo, chilonjiyda), sitrusli (limon, apelsin, mandarin, greypfrut), rezavor mevalar (qulupnay, smorodina, malina, mandarin)ga bolinadi.
3-jadval
Guruhi
|
Turi
|
Oilaning botanik nomi
|
Turning botanik nomi
|
Urugli
|
Olma
|
Rosaceae
|
Malus Mill.
|
Mevalar
|
Nok
|
|
Pyrus L.
|
|
Behi
|
|
Cidonia Mill.
|
|
Dolana
|
|
Crataegus L.
|
|
Irgay
|
|
Amelanch er Medik.
|
|
Chetin
|
|
Sorbus L.
|
|
Mushmula
|
|
Mespilus L.
|
|
Orik
|
|
Armeniaca Mill.
|
Danakli
|
Shaftoli
|
|
Persica Mill.
|
Mevalar
|
Bodom
|
|
Amygdalus L.
|
|
Olxori
|
|
Prunus Mill.
|
|
Olcha
|
|
Cerasi s Juss
|
|
Gilos
|
|
Cerasusavium (L) Moench
|
|
Jiyda
|
Eleagnaceae
|
Ehagnus L.
|
|
Qizil
|
Cornaceae
|
Cornus mas L.
|
Yongoqli
|
Yongoq
|
Juglandaceae
|
Juglans L.
|
Mevalar
|
Pekan
|
“
|
Carya Nutt.
|
|
Pista
|
Anacardiaceae
|
Pistacia L.
|
|
Yongoq daraxti
|
Butulaceae
|
Corulus L.
|
Subtropik
|
Apelsin
|
Kuaceae
|
Citrus sinensis Osb
|
Mevalar
|
Limon
|
|
C. limon B.
|
|
Mandarin
|
“
|
C. reticulate Blanco
|
|
Greypfrut
|
“
|
C. paradisi M.
|
|
Bigaradiya
|
|
C. aurantium L.
|
|
Trifoliata
|
|
Poncirus trifoliata (L). Rkaf
|
|
Anor
|
Punicaceae
|
Punica L.
|
|
Anjir
|
Moraceae
|
Ficus L.
|
|
Tut
|
Moraceae
|
Morus L.
|
|
Xurmo
|
Ebenaceae
|
Diospyros L.
|
|
Unabi
|
Phamnaceae
|
Ziziphus jujuba Mill
|
Rezavor
|
Zaytun
|
Oleaceae
|
Olea L.
|
Mevalar
|
Zemlyanika va qulupnay
|
Rosaceae
|
Fragaria
|
|
Malina va maymunjon
|
|
Rubus L.
|
|
Krijovnik
|
Saxifragaceae
|
Grossularia
|
|
Smorodina
|
“
|
Ribes L.
|
|
Aktinidiya
|
Actinidiaceae van. Tiegn.
|
Actinidia Linde
|
Mevali va rezavor mevali osimliklarning morfologik belgilari, yani yer ustki qismining tuzilishi, hosil berishi, yashash muddatlari va boshqa xojalikdagi ahamiyatli belgilarini inobatga olgan holda ularni daraxt, buta, chala buta va kop yillik ot osimliklarga bolish mumkin.
Mevali daraxtlarning tuzilishi.
Mevali daraxtlarning tashqi korinishi shox-shabbalarining gabitusi deb aytiladi. Barcha qishloq xojalik ekinlari, shu jumladan mevali daraxtlar yer ustki qismlari va ildiz tizimidan iborat. Mevali daraxtlarning yer ustki qismining osishi, rivojlanishi va hosilga kirishi hamda yashash muddatlari ularning ildiz tizimlariga bogliq.
1-rasm. Mevali daraxtlarning tuzilishi: 1 - oq ildizlar; 2 - yon ildizlar;
3 - ildiz bogin; 4 - tana; 5 - markaziy shox; 6 - osuvchi novda;
7 - asosiy (skelet) shoxlar; 8 - osuvchi shoxlar.
Mevali daraxtlarning ildiz tizimi.
Ildiz bu vegetativ organ hisoblanib, u mevali daraxtlarda kopgina jarayonlarni, yani ozuqa elementlari va suvni sorib olish, organik moddalarning sintezlash hamda tuproqda ustuvor tuzi lish va bazi mevali daraxtlarda esa kopaytirish uchun foydalaniladi.
Ildizlar urugdan va vegetativ yol bilan shakllanadi. Urugning janinidan xashaki kochat osib, asosiy oq ildizga ega boladi, soruvchi ildizchalar esa vegetativ yol bilan kopaytirilgan daraxtlarda boladi. Oq (asosiy) va soruvchi ildizlarda yon ildizchalar shakllanadi.
Mevali daraxtlar ildizlari osish darajalariga qarab guruhlarga bolinadi.
Eng kuchli osgan, oq ildizlarda 23 tartibda ildizchalar shakl lanadi. Skeletli (asosiy) ildizlarning yogonligi 10 sm gacha boladi, yarim skelet ildizlar ikkinchi va uchinchi tartib ildizchalarga ega, osuvchi ildizchalari ingichka bolib, yogonligi 13 mm va juda kalta.
V.A. Kolesnikov tomonidan yaratilgan tasnif boyicha mevali daraxtlarning ildizlari quyidagilarga bolinadi: osuvchi, soruvchi, ozgaruvchan va otkazuvchan (2-rasm).
2-rasm. Sizot suvi yuza joylashgan yerda payvand qilinmasdan ostirilgan 12 yillik Rozmarin navli olma daraxtining ildizi.
Osuvchi (oq) ildizning korinishi ochiq jigarrangga ega bolib, uzunligi 110 mm ni tashkil qiladi va bu tipdagi ildizlar tuproqning yuza qatlamida joylashadi.
Soruvchi ildizlar asosan tuproqdan suv va mineral ozuqalarni sorib oladilar, bu tipdagi ildizlar umumiy ildizlar asosida 90 foizni tashkil qiladi. Bu tipdagi ildizlar 1525 kun yashab ozgaruvchan ildizlarga aylanadilar.
Ozgaruvchan ildizlar och jigarrang korinishga ega ildizchalar bolib bazi holatlarda otkazuvchi ildizchalar finksiyalarini bajaradilar.
Tuproqqa joylashganligiga qarab mevali daraxtlarning ildizlari vertikal va gorizontal ildizlarga bolinadi.
Mevali daraxtlar ildiz tizimining korinishi va rivojlanishiga qarab xashaki kochatlar, asosiy ildizli va ulangan, yani vegetativ yol bilan kopaytirilgan daraxtlarga bolinadi.
Xashaki kochatlar osish va rivojlanish siklida doimiy ravishda uruglardan shakllangan ildizlardan osib rivojlanadi. Asosiy ildizli daraxtlar ham ozining ildiziga ega bolgan yon ildizlardan shakl langan mevali daraxtlardir. Ulangan daraxtlar esa ikki komponentli, yani payvandtag va payvandustdan iboratdir. Barcha ildiz va ildizchalarning yigindisi ildiz tizimini tashkil qiladi. Mevali daraxtlar qariganiga qarab, asosan bu jarayonlar 2530 yoshda (pakana, vegetativ payvandtaglarda) 2540 yosh (urugli, xashaki payvandtaglarda) ildizlar siyraklashib boradi, mayda soruvchi ildizlarning soni sezilarli darajada qisqaradi va pirovard natijada mevali daraxtlar osishdan qolib, hosildorligi keskin kamayadi.
Mevali daraxtlarda ildiz tizimining joylashishi va rivojlanishi uning ulangan payvandtaglariga hamda tuproq unumdorligiga bogliq. Ildiz tizimining rivojlanishiga mevali daraxtlarning turi va nav xususiyatlari hamda tashqi muhit sharoitlariga ham bogliq.
Mevali daraxtlarning ildiz tizimi va uning yer ustki qismini tegishli ozaro uzviy bogliqligi mavjud. Mevali daraxtlarning ildiz tizimi qancha rivojlangan bolsa uning shox-shabbalari ham yaxshi rivojlanadi va mol hosil yaratish uchun zamin paydo qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |