Мавзу: Метрологиянинг аксиомалари ва асосий постулотлари Режа: Метрологиянинг аксиомалари

2. Метрологиянинг асосий постулатлари

Метрологиянинг учта асосий постулатлари мавжуд:

1-постулат - ўлчанаётган катталикнинг чинакам қиймати мавжуддир.
2-постулат - катталикнинг чинакам қийматини аниқлаш мумкин эмас.
3-постулат - ўлчаш амалида катталикнинг чинакам қиймати доимийдир.
Энди айтишимиз мумкинки, ўлчанаётган катталикнинг учта қиймати бўлар экан:

1. 
   Чинакам қиймат (уни аниқлаш имкони мавжуд эмас);
   
2. 
   Ҳақиқий қиймат (чинакам қийматга яқин);
   
3. 
   Олинган қиймат (тажрибадан олинган қиймат).
   

Табиийки, ҳакиқий қийматни қаердан оламиз деган савол туғилиши мумкин.
Ушбу мавзуни аниқроқ тушуниш учун оддийгина бир тажриба қилиб кўрамиз:
Бир килограмм шакар оламиз. Уни бирор бир тарозида, масалан савдо дўконларидаги ўлчаш тарозисида тортиб кўрамиз. Айтайлик массаси 1 kg чиқди. Сўнгра уни каттароқ, масалан қопланган маҳсулотларни тортадиган ерга қўйиладиган тарозида ўлчаб кўрамиз. Энди олган қийматимиз 998 g. Кейин худди шу шакарни юк автомобилларининг массасини (10 тоннагача) ўлчайдиган катта тарозида ўлчаймиз. Бу тарози шакарнинг массаси йўқ деб унинг оғирлигини сезмайди. Энди охирги тажриба, шакарни бир неча бўлакларга бўлиб, лаборатория тарозисида ҳар бир бўлакни тортамиз ва якуний натижани ҳисоблаймиз. Олинган қийматимиз қуйидагича бўлиши мумкин - 990,718 g. Қаранг-а, тўрт хил ўлчаш воситасида тўрт хил қиймат олдик.
Хўш, қайси бир қийматни ҳақиқий деб олишимиз мумкин. Аслида, шакарнинг массаси қандай? Албатта, тажрибада кўрилаётган шакарнинг айнан олинган қиймати мавжуд. Бу қийматни биз чинакам қиймат деб атаймиз.
Чинакам қиймат катталикни миқдор жиҳатдан ҳар томонлама, беками-кўст ва буткул тавсифлайдиган қиймат ҳисобланади. Аммо, уни аниқ ўлчаш имконияти мавжуд эмас. Шуни кўриб чиқамиз:
Фараз қилайлик, ўта аниқ ўлчайдиган тарози топдик ва шакарнинг массасини аниқламоқчимиз. Лекин бу тарозида аниқ бир тўхтамга келган қийматни ололмайсиз. Чунки шакардан жуда оз миқдорда (1-2 молекула бўлса ҳам) намлик камайиб туради. Демак аниқ қийматни олмайсиз. Биз ҳозир аниқ ўлчайдиган восита бор деб ҳисоблаяпмиз. Лекин аслида бундай ўлчаш воситаси йўқ ва бўлмайди ҳам. Нима учун дейишингиз табиий, албатта. Агар ўзга сайёраликлар келиб бизга айнан шундай, беками-кўст, мутлақо аниқ ўлчайдиган асбоб олиб келиб беришганда ҳам қуйидаги парадокс бўлиши табиий.