|
Qurilishda ishlatiladigan metallarning xossalari va sortamenti.
Qurilish konstruksiyalarida metalldan birinchi bor XII asrdan boshlab alohida detallar (tortqichlar, mahkamligichlar) ko'rinishida qo'llana boshlangan. Metalldan (cho'yandan) ishlangan birinchi qurilish konstruksiyasi XVII—XVIII asrlarda paydo boidi. XIX asrda cho‘yan-temir fermalar, parchinlab tayyorlangan temir fermalar va temir konstruksiyalar paydo bo'ldi. Elektr payvandlashning rivojlanishi undan metall konstruksiyalar qurilishda keng foydalanishga olib keldi. Hozirgi vaqtda metall konstruksiyalarda biriktirishning bunday usuli elementlarni biriktirishning asosi bo'lib qoldi, bu esa metall sarfmi kamaytirishga va tayyorlashdagi mehnat sarfini kamaytirishga olib keldi. Metall konstruksiyalar jahonda yuqori darajada rivojlandi — kam legirlangan o'ta mustahkam po'latlar va alyuminiy qotishmalari, oldindan zo'riqtirilgan, yaxlit payvandlangan yengil va tarkibli konstuksiyalar muvaffaqiyat bilan ishlatilmoqda. Juda ko'p noyob inshootlar — balandligi 200-300 m dan ortiq tele- va radiominoralari, katta oraliqli ko'priklar, sport va ko'rgazma zallari tom yopmalari, baland binolaming sinchlari metalldan ishlangan. Qurilishda ishlatiladigan po'latlar kimyoviy tarkibiga ko'ra, kam uglerodli va past legirlangan po'latlaiga bo'linadi. Kam uglerodli po'latlaming mexanik xossalari, asosan, ulaming tarkibidagi uglerod miqdoriga bog'liq bo'ladi. Past legirlangan po'lat tarkibiga po'latning mustahkamligini, zarbiy qovushoqligini va korroziyabardoshligini oshiradigan legirlovchi moddalar qo'shiladi. Olinish usuliga ko'ra, po'latlar Marten po'lati va kislorod konvertor po'latiga ajraladi. Kislorod konvertor po'latlari qaynaydigan — «QP» po'latlar holida tayyorlanadi. Metallurgiya zavodlari kam uglerodli poiatlarni mexanik xossalari kafolatlangan (Aguruh) kimyoviy tarkibi (Б guruh), shuningdek, mexanik xossalari va kimyoviy tarkibi kafolatlangan (B guruh) holda ishlab chiqaradi. Me’yoriy ko'rsatkichlariga qarab po'latlar 1,2,3, 4, 5, 6 raqamli toifalarga m > boiinadi, ularning har biri uchun 2 ta mustahkamlik guruhi belgilangan bo‘lib, bu ko'rsatkichlarpoiatlarning belgilanishida ko‘rsatiladi. Masalan, p o iat ВСтЗсп5-1 deyilganda, В guruhga kiradigan СтЗ markali, tinch, 5- toifa, mustahkamlikning 1- guruhiga kiradigan p o iat tushuniladi. Past legirlangan poiatlar doimo В guruhda chiqariladi, shu sababli uning belgilanishi raqamlardan boshlanadi. Dastlabki ikki raqam uglerod foizining yuzdan bir ulushlaridagi miqdorini ko'rsatadi, harflar bilan legirlovchi qo'shimchalar belgilanadi (Г — marganes, С — kremniy, X — xrom, H — nikel, Д — mis, A — azot, Ф — vannadiy). Shu harflardan keyingi raqamlar ulaming 1% dan ortiq boigan miqdorini ko'rsatadi. Masalan, 10Г2С1 markali p o iat tarkibida 0,1% uglerod, 2% marganes va 1% kremniy boiadi. Poiat fizikaviy xossalarining asosiy ko'rsatkichlari: zichligi y= 7850 kg/m3, elastiklik moduli E — 206-103 MPa, siljish moduli G = 7 8 i0 -5, chiziqli kengayish koeffitsiyenti C, = 1,2-10~5 grad-1. UglerodU poiatning cho‘zilish diagrammasi oquvchanlik maydonchasi borligi bilan xarakterlanadi, uning asosiy xarakteristikalari oquvchanlik chegarasi va muvaqqat qarshiligidir. Past legirlangan po‘latlaming cho‘zilish diagrammasida oquvchanlik maydonchasi boimaydi, fxzik oquvchanlik chegarasi belgilanadi, bunda qoldiq deformatsiya 0,2% ga teng boiadi. Poiat konstruksiyalami loyihalashda poiatning ishlashiga haroratning ta’sirini e’tiborga ohsh kerak. Bunday ta’sir issiq iqlimli va havoning mavsumiy hamda kunlik harorati ko‘p o‘zgaradigan tumanlarda tiklanadigan ochiq konstmksiyalarda ayniqsa sezilarli boiadi. Bunday hollarda p o iat konstruksiyalaming elementlarida katta harorat deformatsiyalari va qo'shimcha zo‘riqishlar paydo boiishi mumkinligini nazarda tutish kerak. Ulami kamaytirish uchun poiat konstruksiyalami qattiq qizib ketishdan muhofaza qilish, harorat choklari qo‘yish va boshqa chora-tadbirlami ko‘rish lozim boiadi. Shunday qilinganda poiatning qizish natijasida mexanik xossalarining o‘zgarishi kam boiadi va uni e’tiborga olmasa ham boiadi. Agar harorat ancha oshib ketadigan boisa, masalan pechlar, issiqlik agregatlari va shunga o‘xshash texnologik uskunalar yaqinida bo‘lsa, u holda poiatning mexanik xossalarini o'zgarishini e’tiborga olish lozim. Masalan, harorat 300 °C ga qadar ko‘tarilganda poiat mo‘rt bo‘lib qoladi, 600 °C ga yetganda yuk koiarish qobiliyati keskin kamayib ketadi. Poiatdan qurilishda foydalanish uchun bir necha xil standart profillar, masalan, shveller, burchaklik (ugolok), qo‘shtavr kabilar zavod sharoitida ishlab chiqariladi (9.1- rasm). а) b) g) h) d) f = a I —-гЯ i) e) 0 j) 9.1- rasm . M etalldan standart ko‘rinishida, zavod sharoitida ishlab chiqariladigan konstruksiyalari a) yonlari teng burchaklik; b) yonlari teng bo‘lmagan burchaklik; d) shveller; e, f) qo'shtavrlar; g -j) boshqa turli shakllar. 9.1- rasmda keltirilgan, zavod sharoitida chiqaziladigan metali konstruksiyalarning, yahni profillarning geometrik xarakteristikalari jadval ko‘rinishida beriladi. 9.1-jadvalda yonlari teng boigan burchaklikning geometrik xarakteristika va o'lchamlari keltirilgan. Aksariyat konstruksiyalar turli profillar yig‘indisidan hosil bo'ladi. Po‘lat profillarning o‘lchamlari — nomerlari konstruksiyalarning chegaraviy shartlariga doir hisobini amalga oshirish orqali topiladi. Qo'shtavrli kesimlar oddiy yoki teng tokchali bo‘lishi mumkin. Shvellerlardagi kabi ulaming nomeri ham santimetr hisobidagi balandligiga to ‘g‘ri keladi. Oddiy kesimlarda qo'shtavrlar, shvellerlarda bo‘lganidek, tokchalarining ichki qirrasi qiya, keng tokchali qo'shtavrlaming tokchalari qirrasi esa parallel bo‘ladi. Bukilgan kesimlar qalinligi 1—8 mm li lenta listdan tayyorlanadi. Ularning shakli turli bo‘lishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
