Mavzu. Menejment nazariyasini shakllanishi va rivojlanishi. Reja: Menejment nazariyalarining evolyutsion rivojlanishi. Menejmentning ilmiy maktablari

3-jadval

Boshqarish ta’limotidaga to’rt yo’nalish (maktab)

№	Maktab nomlari (yillar)	Namoyandalari	Turli maktablarning boshqaruv ta’limotiga qo’shgan hissasi
1.	Ilmiy menejment 570-632 yillar	Payg’ambarimiz Muhammad Sollallohu Alayhi Vasallam	Boshqaruvning diniy ta’limotga asoslangan nazariy printspini yaratdi. Ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy muvofiqlashtirishga intilishlar orqali boshqarish san’atini mukammal egallashga xizmat qiluvchi ta’limotlar (qur’oni Karim, hadislar)ning tizimini yaratdi. O’z davrining siyosiy-g’oyaviy shart-sharoitlarini yaxshi tushungan, xalqlar va elatlarni islom ta’limotlari asosida diniy, siyosiy, g’oyaviy jihatdan birlashtirish yo’lida yagona - payg’ambar. Boshqarishning murakkab, chigal voqea-hodisalarini, ijtimoiy hayotni biron qolipga solish, uni nazorat qilish uchun shariat qonunlarining turkumlariga asos soldi va h.k.
	1340-1400 yillar	Amir Temur		Mamlakatni idora qilish va saltanatni boshqarish uslubi, strategiyasi va taktikasini joriy qildi. XIV-XV asrlar voqealari va ijgimoiy hayotni o’zida aks etpfgan qimmatli asar Temur tuzuklarini yaratdi. Mazkur asarda bayon etilgan boshqarish yo’l-yo’riqlari, qonun-qoidalari, pand-nasihatlari O’zbekiston mustaqilligini mustahkamlash yo’lida xizmat qilmoqda. Kuchli davlatni barpo etish, davlat hokimiyatining qaysi ijtimoiy toifalarga tayanishi, mansabdor shaxslarni ularning sifatlariga ko’ra tanlash va vazifalarga tayinlash borasida amaliy jihatdan mukammal bo’lgan ta’limotni yaratdi. Buyuk davlat arbobi, dunyoviy bilimlarning sohibi bo’lgan Sohibqiron markazlashgan davlatni barpo etishi orqali o’rta asrlarda buyuk shaxslar yetishib chiqishi uchun moddiy, siyosiy, g’oyaviy zaminni yaratdi.
	1404-1499 yillar	Ulug’bek Muhammad Tarag’ay		39 yillik sultonlik davrida: Fanning juda ko’p sohalari, xususan matematika, falakiyot, musiqashunoslik, tarix va boshqarish ilmlari bo’yicha zabardast olim, madaniyatning ulkan homiysi sifatida tanildi. Uning ilmiy merosi, u ta’sis etgan va rahnamolik qilgan Samarqand munajjimlik maktabi, uning ko’p yillik izlanishlarining asosiy mahsuli bo’lmish “Ziji jadidi Ko’ragoniy” (“Ulug’bek Ko’ragoniyning astronomik jadvali”) asari bilan tarixda izini qoldirdi.
	1450-1501yillar	Alisher Navoiy		Siyosiy davlatai idora qilish usullari, tartib-qoidalari bilan bogliq bo’lgan xilma-xil muammolari bo’yicha o’z qarashlariga ega bo’lgan siyosiy arbob. Davlat ishlarini boshqarish, muzokaralar olib borish, mamlakat tinchligi va obodligi uchun kurashgan. “Vaqfiya”, “Ixlosiya”, “Saddi Iskandariy”, “Tarixi mulki Ajam” kabi asarlarida adolatli boshqarishning sir-sinoatlari haqidagi ta’limotni yaratgan.
	1490-1530 yillar	Zahiriddin Muhammad Bobur		Eng oddiy siyosiy masalalardan (adolatli shohni tanlash, tarbiyalash, davlat nazorati kabi) to eng murakkab masalalar sanalmish davlatlararo munosabat, urushlar masalasi, davlatni idora etishda shoh, omma va fanning roli kabi masalalarni amaliyotga tadbiq qilgan. Buyuk Boburiylar saltanatini tuzib, o’zaro urushlar, mayda xonliklarga barham berdi, markazlashgan davlat boshqaruviga asos soldi. Mashhur “Boburnoma” asarini yaratdi. U o’z asarida boshqarishga oid bo’lgan printsiplar, xususan odillik va tadbirkorlik, jasurlik va moxdolik, iste’dod va ma’rifat masalalarini yoritdi. Boburiylar (Jahongirshoh) tomonidan davlatni idora qilnshning 12 moddadan iborat dasturi yaratilgan. Boburiylar tomonidan ma’muriy boshqaruv sohasini isloh etish, xazina masalalari borasida - kurruriya (viloyat va tuman hokimlari) deb ataladigan hukumat amal dorligi mansabi joriy etildi va h.k.
	(1885-1920)	F. Teylor, G.Emerson va boshqalar		Vazifani bajarishning maqbul usullarini topish maqsadida ilmiy tahlilni qo’llash. Vazifani bajaruvchi eng maqbul xodimni tanlash va uning o’qitilishini ta’minlash. Vazifani samarali bajarilishini ta’minlovchi xodimlarni zarur resurslar bilan ta’minlash. Yuqori mehnat unumdorligini ta’minlash maqsadida xodimlarni muntazam rag’batlantirib turish.
2.	Mumtoz yoki ma’muriy menejment (1920-1950)	A. Fayol, M.Veber va boshqalar		Boshqaruv printsiplarini rivojlantirish. Boshqaruv funktsiyalarini bayon etish. Tashkilotni yalpi boshqarishda sistemali yondoshuvni asoslash.
3.	“Inson munosabatlari” maktabi (1950 yildan hozirgacha)	E. Meyo, R.Laykert va boshqalar		Mehnat unumdorligini oshirish maqsadida o’zaro munosabatlardan qoniqish hosil qiluvchi usullarni qo’llash; Kompaniyaning siyosati va istiqbolini xodimlarning xulq-atvoriga, asoslangan holda tashkil etish;
4.	Miqdoriy, tizimli yoki zamonaviy menejment (1950 yildan hozirgacha)	G. Saymon, P.Duruker, E.Deyl va boshqalar		Murakkab boshqaruv muammolarini chuqurroq tushunish maqsadida turli modellarni ishlab chiqish va qo’llash; Murakkab vaziyatlarning yechimi bo’yicha boshqaruv xodimlariga yordam beruvchi miqdoriy usullarni ishlab chiqish.

Shunday qilib, menejment nazariyasi va amaliyoti turli davrlarda o’ziga xos ko’rinishlarda shakllangan:

• 
  50- 60-yillarda boshqaruvning diqqat markazida tashkiliy tarkibi turgan;
  
• 
  60- 70-yillarda strategik rejalashtirish vujudga keldi;
  
• 
  80-yillardan boshlab esa ilg’or g’arb firmalarida strategik rejalashtirishdan, strategik boshqaruvga o’tiladi.
  

Hozirgi zamon boshqaruv fani - fanlararo fandir. Boshqaruvning har bir funktsiyasini bugun maxsus fanlar:

• 
  industrial-muhandislik sotsiologiyasi;
  
• 
  ijtimoiy psixologiya;
  
• 
  ijtimoiy-injeneriya (ergonomika);
  
• 
  marketing kabilar o’rganadi.
  

Menejmentning marketing nazariyasi bilan uyg’unlashuvi boshqarishning bozor kontseptsiyasini vujudga kelishiga asos bo’ldi. Hozirgi davrda boshqaruv nazariyasi va amaliyotida sodir bo’layotgan o’zgarishlar “Tinch boshqarish inqilobi” nomini olgan.