Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси



Download 1,73 Mb.
Pdf ko'rish
bet18/89
Sana22.01.2021
Hajmi1,73 Mb.
#55955
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   89
Bog'liq
matematika tarixi

XITOY MATEMATIKASI
R E J A : 
1. Umumiy ma`lumotlar. 
2. «To`qqiz kitobli Matematika» 
3. Kvadrat va kub ildizlarni xisoblash. 
4. π ni xisoblash. 
5. Qadimgi Xitoy matematikasining tarixiy roli. 
1. 
Umumiy ma`lumotlar. Rim imperiyasi inqirozidan ancha avvalroq Uzoq SHarqda-Xitoy va 
Xindistonda matematika fani bo`yicha keskin o`zgarishlar sodir bo`ldi. Bu o`zgarishlar keyinchalik 
eron, O`rta Osiyo va keyinchalik Evropaga tarqaldi. 
Xitoy  matematikasi  xaqidagi  qisqa  materiallar  eramizdan  avvalgi  2  ming  yillikning 
o`rtalariga  borib  taqaladi.  Ularda  asosan  kalendar‘  masalalariga      suyaniladi.  CHunki,  shu  davrda 
axolining  asosiy    mashgulot  dexqonchilik  bo`lib,  ekinlarni  ekish  va  yigish  muddatlarini  aniqlash 
butun  xo`jalik  uchun  xal  qiluvchi  rolni  o`ynar  edi.  SHu  maqsadda,  ayrim  yulduzlarning 
joylashuvini,  teng  kunlilikni,  quyoshli  kunlarni  qayd  qilish  uchun  saroylarda  maxsus  kishilarni 
tayinlangan  edi.  Yilning  uzunligi  365,25  kunligi  Xitoyliklar  eramizdan  avvalgi  600  yillardayok 
aniqlagan  bo`lib,  xar  19  yilda  7  qo`shimcha  oyni  kalendarga  qo`shishgan.    19  yillik  quyosh 
kalendari  235  oy  kalendaridan  bir  sutkadan  kamroqqa  farq  qilgan.  Gretsiyada,  afinalik  Meton 
bunday kalendarni 150 yil keyinroq joriy qilgan.  
Bizgacha  maxsus  etib  kelgan  kitoblarning  eng  qadimgisi    «To`qqiz  kitobli  matematika» 
xisoblanadi.  Unda  eramizdan  oldingi    206-yillardagi  Xan  dinastiyasi  davridagi  matematikaga  oid 
boy materiallar keltirilgan. SHu davrdan sal oldinroq  Buyuk Xitoy yo`lini qurish boshlangan edi. 
Xan dinastiyasining raxbarlari yo`l kurilishini, davlatni boshqarishni, mavjud soliq tizimini, axolini 
mexnatga jalb qilishni qattiq nazorat qilishar edi. Bundan tashqari, shu davrda yulduzlar xaritasini 
va  quyosh  kalendarini  mukammallashtirish  ishlari  olib  borildi.  Muomaladagi  muv  soatlari  o`rniga 
quyosh  soatlari  joriy  qilina  boshlandi.  buyuk  astronom  CHjan  Xen  (e.o.  II-I  asrlar)  aylanuvchi 
globus  va  planetariy  ixtirochisi,  erning  sfera  shaklida  ekanligi,  fazo,  vaqt  va  kosmosning  cheksiz 
ekanligi xaqidagi ta`limotni oldinga surgan.  
Tan dinastiyasi (618-907 yillar) davrida Xitoy Tinch okeanidan to Tibetgacha bo`lgan buyuk 
davlat edi. Katta shaxarlarda xunarmandchilik avj olgan edi. VII asrda taxta yordamida kitob chop 
kilish,  XI  asrda  esa  xarakatli  shrift  bilan  kitob  chop  kilish  kurilmasi  yaratildi.  Kogozni  esa  I 
asrlardayok  ishlab  chikish  boshlangan  edi.  XIII  asrda  uzunligi  1700  km  li  sugorish  tizimi  ishlab 
chikildi.   
Tan  dinastiyasi  davrida  xalkaro  alokalar  rivojlandi.  eramizdan  oldigi  II  asrlardayok  O`rta 
Osiy  bilan  savdo  ishlari  olib  borilgan.  O`ziga  xos  bo`lgan  davlat  apparati  joriy  kilindi.  Unda 
Olimlar kengashi xamda Astronomik byuro ta`sis kilingan edi.  
Maorif  tizimida  matematikaga  katta  e`tibor  berildi.    Tan  dinastiyasi  imperatorlik  o`kuv 
programmasida 6 fan bo`lib, undan matematika 6 yoshdan boshlab o`kitish joriy kilindi. Matematia 
ta`lim va imtixonlar jiddiy yo`lga ko`yilgan edi. Davlat rivoji uchun diplomli matematiklardan 3260 
tasi birgina imperator Tay-TSzun (627-649 yillar) davrida xizmat kilgan.  
SHu  davrdagi  jiddiy  yutuklardan  biri-gradusli  o`lchovning  kashf  kilinishi  bo`ldi.  Ayrim 
munozarali  masalalarni  echishda  meridianning  bir  gradusini  ip  bilan  o`lchash  goyasi  725  yilda 
astronom Nan‘ Gusho tomonidan xal kilindi.  
Bizyukorida  ta`kidlab  o`tdikki,  Kadimgi  Xitoy  matematikasiga  doir  ilmiy  ishlar  saklanib 
kolmagan.  Etib  kelganlari  esa  xal  to`lik  o`rganilmagan.  Xitoy  klassiklarining  original  ishlari  esa 
ko`pchilik  uchun  tushunarsiz.  Evropa  tillariga  to`laligicha  «To`kkiz  kitobli  Matematika»,    va 
geometriya bo`yicha ayrim ishlargina tarjima kilingan.   
2. 

Download 1,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   89




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish