Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси

 
O`RTA OSIYODA XIII ASRDA MATEMATIKA. 
REJA: 
1.
Nasriddin Tusiyning hayoti lavhalari. 
2.
Nasriddin Tusiyning parallel to`g`ri
chiziqlar nazariyasi. 
3.
Nasriddin Tusiyning Trigonometriya
sohasidagi ishlari. 
4.
Nasriddin Tusiyning arifmetika va
algebra sohalaridagi asarlari.
 
Nasriddin Tusiyning hayoti lavhalari. 
Mashhur matematik va astranom Abu Ja`far Muhammad ibn al-Hasan Nasriddin Tusiy 1201 
yilda Tus shahrida (sharqiy eron-Hurosonda joylashgan) tug`ilgan. 
Tus shahri o`sha vaqtda fan va madiniyat markazi bo`lib , unda mashhur faylasuf , tabib va 
matematik ibn Sinoning shrgirtlari hisoblangan bir qancha olimlar yashar edilar.Bu olimlardan biri 
bo`lmish Kamoliddin Muso ibn YUnusning rahbarligida Nasriddin turli fanlar sohasida ma`lumot 
oldi. 1250 yillarda u Ko`histonda eronni shimoliy- sharqida bo`lib , Xulaguxon (CHingizxon 
nabirasi) Ko`histonni bosib olgach ,Nasriddinni o`zining maslahatchisi qilib oladi. Xulaguxon 
Ozarbayjonni qadimgi shahri Marog`ani o`z poytahti qilib oladi. Nasriddinni taklifi bilan ‗u erda 
astranomik rasadxona (1258-1259 yillar) quriladi va uning ilmiy rahbarligini nasriddin o`zi olib 
boradi. Bu rasadxonada ishlash uchun yuir qancha mashhur olimlar taklif etiladi; rasadxona juda 

---

47 
aniq va sifatli kuzatish asboblariga ega bo`lib, uning qoshida juda ko`p kitoblarga ega bo`lgan 
kutubxona ham tashkil etiladi. 
Nasriddin Marog`a rasadxonasida kuzatishlar olib borish bilan birga matematik hisoblashlar 
bilan shug`ullanadi, shuningdek astranomiyaga bog`liq bo`lgan geometriya va trigonometriya 
bo`limlaridagi turli masalalarni hal etish sohasida ham juda ko`p ilmiy ishlar olib boradi. Nasriddin 
boshqa olimlar tomonidan olib boriladigan matematik va astranomik ishlarga rahbarlik qilar edi. 
O`sha zamonning mashhur rasadxonasi hisoblangan bu rasadxonaning Nasriddin rahbarligida olib 
borilgan astranomik kuzatishlari yakunlari, uning yulduz va sayyoralar katoligi hisoblangan «Elxon 
jadvallari» («Ziji elxoniy») nomli asarida bayon etilgan. 
Nasriddin qadimgi yunon matematiklari va astranomiklarining muhim asarlarini arab tiliga 
tarjima etdi va ularni qo`shimchalar va izohlar bilan to`ldirdi. Mashhur yunon matematiklaridan 
Evklidning «Negizlar», «Optika», Arximedning «doirani o`lchash haqida», «SHar va tsilindr 
haqida» Ptolameyning «Almagest», Apolloniyning «Konus kesimlari» va shunga o`xshash 
asarlarni tarjima qilib, ularga sharhlar yozadi. Bundan tashqari Nasriddin matematika va 
astranomiya sohasida 40 dan ortiq qimmatli asarlar yozgan bo`lib, bulardan eng muhimlari: 
nisbatlar nazariyasi va sferik trigonometriya sohasida yozilgan risola -«To`liq to`rt tomonlik 
haqida» geometriya sohasida yozilgan «Qavoidul-handasa» Evklidning «Negizlar» asarining bayoni 
va boshqalar hisoblanadi.