Mavzu: Mashrab lirikasida badiiyatning ustuvorligi Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism

 Mashrab duch kelgan ojiz bechoralarga kiyimlarini 
yechib berar va o‘zi yalang‘oeh yurar
 edi. Ota-onasi iztirob bilan buning sababini 
so‘ragan
larida
, u «men onadan libos bilan tug‘ilmaganman. Shunday ekan, 
yalang‘och yuraveraman» qabilida javob berardi. Bu so‘filik tariqatidagi
qalandariya sulukining zohiriy alomati edi. 0 ‘n besh yoshga yetgan Boborahim 
qaerda go‘riston boisa, ziyorat qilib, odamlarning suyaklarini ko‘rib: «Ey odamzod, 
oxir o iu b boshingga tushadurgon ish budur», deya yig
’l
ab yurar edi. Inson 
oxiratini idrok etish, dunyo moliga hamda vafosiga eiiqod qo‘ymaslik kabi bu 
amallar yosh Mashrab vujudida mavjud avliyolik xislatlaridan dalolat berardi. 
o
‘g‘illaridagi bu xislatlarni tushunmay, ota
-ona xavotir va tashvishga tushib, 
Mashrabni 
o‘sha davrdagi yirik taqvodor, piru murshidlardan biri 
- mullo Bozor 
oxundga uchrashtiradilar. Mashrabning o‘tkir zehnini koigan zamonasining eng 
ulug‘ 
shayxl
aridan boigan mulla Bozor oxund unga alohida e’tibor bilan qaraydi.
Mashrab pirning huzurida diniy va tasavvufiy falsafani oiganadi. Mansur Halloj, 
Farididdin Attor, Nasimiy, Ibrohim Adham dunyoqarashi bilan tanishadi. Hofiz, 
Lutfiy, Navoyi she
’r
iyatining fayzosor navolaridan bahramand boiadi. Ularning 
ko‘plab asarlarini yod oladi. Ulardan ilhomlanib, o‘z tuyg‘ularini, ruhiyatining 

---

rang-
barang manzaralarini ifodalab o‘ziga xos asarlar yarata boshlaydi. Mashrab 
«xosayi Xudoyi 
taolo» boim ish ilmi g‘aybdan «zo‘r masala» soiab, mullo Bozor
oxundni ham lol qoldiradi. Mashrab Tangri taoloning muhabbati yo
’
iida o
’r
tangan 
chinakam devonavor oshiq ekanligini birinchi boiib mullo Bozor oxund payqaydi. 
Chunki Mashrab yurgan yoiid a oshiqona baytu g‘azallar 
aytib, muhabbat bozorini 
qizdirayotgan qalandar boiib yetishayotgan edi. Ayni paytda, Mashrab ham mullo 
Bozor oxunddan zo‘r ixlos bilan ta’li
m oladi. «Qissayi Mashrab»da keltirilgan bir 
g‘azalda ustod Haq yo’l
ida jon bergan, ichlari nurga toigan oshiqlarning piri 
murshidi sifatida vasf etiladi:
 M
a’
rifatni gulzori mullo Bozor devona, 
 Oshiqlarni sardori mullo Bozor devona. 
Yo‘qtur aslo kinasi, bahri urfon siynasi,
Nuri Haq oyinasi, mullo Bozor devona.
0 ‘ziga xos fei
-atvorga ega boigan Mashrab tabiatini mullo Bozor Oxundgina 
yaxshi tushunadi va hatto, darveshtabiat shoirning qismat tilsimi Qashqardagi 
Ofoq xoja qoiida yechilishini ham bashorat qiladi: «Ular kim Mashrabga ozor 
bersa, man ul kishidin ozor toparman. Har daxl qilmangl
ar. Isoyi ham o‘z 
yo‘lig‘a, Musoyi ham o‘z y
ol
ig ‘a.A
mmo Mashrabning piri ruxsat kunandasi 
Qashqardadur. Ishi anda tamom bo
’l
ur». Mashrab Namanganda har 
tomonlama puxta bilim olgan
dan keyin, undagi g‘ayritabiiy layoqatni koigan 
ustozi uni Qashqarga Ofoq xoja huzuriga bilimini yanada chuqurlashtirish 
maqsadida yuboradi.Boborahim Mashrab Qashqarda istiqomat qiluvchi 
mashhur Ofoq xojaga 
g‘oyibona ixlos va muhabbat paydo qiladi. «Qissayi 
Mashrab»da Ofoq xojaning tasavvuf tariqatidagi mavqe-
martabasi to‘g‘risida
quyidagicha ma'lumot beradi
: «Ma’niyi Ofoq uldurki, «Qutbul 0!am» lc
hgan 
bo'lur
. Dunyoda ikki Ofoq o‘tubdurlar: birlari Xoja Abduxoliq 
G'ijduvoniy, yana 
birlari hazrati Ofoq xojamdurlar». Mashrab pir axtarib. Murid tutinish uchun 
Qashqarga boradi. Baliqchi, Andijon, 0 ‘sh 
shaharlarini manzil-bamanzil 
kezarkan, shoh Mashrab qalandarvozlik-
11 sarno qilib, baytu g‘azal o‘qib, 
xaloyiqni harmonicas qoldirib, Qashqarga yetadi. Ofoq xoja ostonasida xokipo 
boiib, unga qo'l berib, murid tutinadi: 

---

Qo‘lum oling, yo pirim, manda toqat qolmadi,
Yo
’lg‘a soling, yo pirim, manda holat qolmadi...
Kimyonazar Ofoq xoja Mashrabdagi ilohiy iste’dodga ravnaq bag’is
hlaydi. 
«Shul podshohim Mashrabni boshini tizzalariga olib,botindin xabar oldilar ersa, 
Mashrabni dilini charog‘ig‘a yog‘ quyib, 
filit
asini tayyor qilib, ravshan qilg‘oni 
bir piri komil tobmay yurgan ekan. H
azratim aydilarki: «Ey so‘filar, sizlar guvoh 
bo
’l
inglar, bu devona
ning otini Mashrab qo‘ydum, ollohu ak
bar», - dedilar». 
Shundan e'tiboran, Boborahim 
–
Mashrab taxallusi bilan mashhur bo'ldi. 
Mashrab Ofoq Xoja dargohida 1665 yildan boshlab 7 yil xizmat qildi. Uch yil 
o‘tin tashidi, yana 
uch yil mashkda suv tashidi. Bir yil ostonada yotdi. Bu yetti 
yilni u atigi bitta po‘stin kiyib o‘tkazdi. Yozda 
uning charmini kiysa, qishda 
yungini kiyar edi. Muridlik burchi, pirning parvarishi va Tangri muhabbatiga 
muyassar boiish shunday riyozat chekishni taqozo etardi. 
Mashrab ilohiy ishqning shunday javonmard oshuftasiga aylanib borardiki, 
uning turish-
turmushi faqat ma’shuqi mutlaq —
Tangri taolo hajrida fi
g’
onu 
nolalar chekish, uning visolini cheksiz o‘rtanish va ar
mon bilan orzulash, 
jamolini sog
’in
ib, tinimsiz vasf etib, zikru samoga berilish, riyozat chekish, 
yodini dilida takrorlab, dargohiga yorini izlab, mudom safarda boiishdan iborat 
edi.Shu yillarda u tariqat bosqichlarini, amaliyotini bosib o'tdi. Tasavvuf ta
’l
im 
oti g‘oyalarini she’r
iyatiga olib kirdi. «Qissayi Mashrab»dagi rivoyatlar orqali biz 
Mashrabning ruhiy takomil bosqichlari haqida ham xulosalar chiqarib olishimiz 
mumkin. Tasavvuf taiim otida Olloh as
rorini oiganishning ikki yo‘li mavjud:
1.
Ilmi qol. U mantiqiy tafakkurga asoslangan. 
2.
Ilmi hol. U ruhiy takomil darajalariga tayanadi. 
Mashrab Ofoq Xoja huzurida ana shu ilmi hol tahsilini oldi. Shu yerdagi hayoti 
paytida shoir buni e iiro f etgan o iin lar bor: «Bildiki, ilmi holni oldida ilmi qol 
bir kasb».Ofoq Xoja kanizagi bilan Mashrab oitasidagi munozara ham har xil 
sharhlanadi. Kimdir bu munozarada dunyoviy mazmun ko‘rsa (buni tushunish 

---

qiyin emas), kimdir unda ilohiy ishq darajalarini k
o‘radi. Valiyi karomatgo‘y bu 
zot ishqning purxatar dovoniaridan oshgach, Haqning visoliga vosil boiishiga 
ishonardi. Ammo visol chogida Haqning
diydoriga to‘ymay qolishdan xavotirda 
edi. Oshiq Mashrabning ko‘ngil qushi fano maqomiga talpinardi. U Mansuri
Hallojdek ishq y o iid a shahid bo'lish , o'lim vositasida fanoga erishish ilinjida 
shunday xayol surardi: «Ey Mashrab, bu darg
ohg‘a kelgoningg‘a etti yil bo’lib
di, 
piring bir yo'li Mashrab dedi, yana bir yo'li Mashrab desalar, ishing tamom 
bo'lur erdi. Kel, endi bir gunoh qilg'il. Xudoyi taolo begunohni so'ramas ekan. 
Shoyadki, gunoh qilsam, gunohkorni so'rasalar kerak. Shoyadki, shul tufaylim 
pirim aytsalar, eltinglar, u Mashrabni osinglar desalar, o'lsam ,
a
rmonim yo‘q erdi».Darvoqe, shunday bir gun
oh qilib, jazoga mahkum boiish 
Mashrabning peshonasiga azaldan bitilgan bahonayu 
sabab ediki, ko‘nglidan
kechirgan zamoniyoq yuz beradi: «Shoh Mashrab yigiab, charx urub, imo qilib 
turub erdilarki, podshohimizga obi tahorat beruvchi bir kanizaklari bor erdi, ul 
kanizak ravoqdin boshini chiqarib, nozu karashma birla dediki: «Ey Mashrab to 
yetti yildirki, 
dog’i
ishqing mani siynamg
‘a joy olibdur. 
Bukun mening birla bir 
yerda o
’lt
urmasang, quoined mani qo'l
im sening etagingda bo‘lg‘ay». Sho
h 
Mashrab ko'r
dilarki, bir nozanin mohtal’at jilva qilib turibdur. Ani ko‘rub bexud 
yiqildilar. Yana hushlariga kelib aydilarki: «Ey bor Xudoyo, muningdek
ofati jon bandalaring bor ekan», - deb yana bexud boiub yiqildilar.
Bu 
voqea hazrati podshohimg‘a
avon boidi, qizil libos kiyib shamshiri
barahna 
birla ro‘baro‘ bo’
ldilar... Eshoni 
Ofoq xojam aydilar: «Ey so‘filar, 
Mashrabni tutunglar, andin 
Mansuri Hallojning bo‘yi keladur». So‘filar 
Mashrabni tutub , 
Shoh Mashrab Xudoyi taolog‘a nolalar qilib aydilar
ki «Emdi 
to tirikman, mundog‘ gunoh qilmag‘ayman, bir gunoh 
qilg'
onimg‘a bandangni 
bandalari muncha so'rasalar. Tongla qiyomat bolg'onida 
o ‘
zung qozi bo'lub 
shul gunohimrni so'ro
g‘oningcha ham diydoringg‘a to‘yarman...». Andin so‘ng, 
Ilohi Mashrab podshohimni oldiga olib keldilar. Shoh Mashrab O
llohi taolog‘a 
munojot qilib aydilarki: «Iloho, poko parvardigor
, Ahado, Samado, Ma’budo, 
agar sandin amr bo'lmasa, bandalaringni 
ayog‘larig‘a bir tikan ham kirmas, bas, 
bu karashmalar sanga ma'lum...». 
Podshohim buyurdilarki, «Devonani bosinglar», - 
deb. So‘filar 
shoh 
Mashrabnni bostilar. Hazrati Ofoq xojam kissalaridin muhrlarini
olib, o‘tg‘a 
tashlab, qizitib, Mashrabni gardonig‘a bostilar. Valiyulloh 
karomat birlan 
toptilarki, odamzodning shahvatining joyi bandi gardan tamuridadur
. 0 ‘shal 

---

tamumi topib muhr bostilar». Shunday qilib, Mashrab shahvoniy nafs xuruji 
xavotiridan butkul ozod, uylanish, farzand ko'rish baxtidan benasib bo'ldi. 
Zotan, u baxtni banda , balki Haq taolo diydoriga muyassar 
bo’
lis
hda ko’radi.
Shuning uchun Mashrab dunyo manfaatlari, orzu-havaslaridan butunlay yuz 
o‘girgandi.«Ranglar so‘fiy ruhiy holatlari, Olloh tomon safaridagi daraja
-
bosqichlarini bildirib turadi... Qizil rangda solikning ruhi vujuddan ajrala 
boshlagani,
ma’rifatga yaqinlashgani, 
ma'naviy mohiyatlar olamini anglagani 
ma'lum qilinadi. Ammo, bu bosqich hali hirs qutqusidan xalos bo'lmagan bir 
holatdir»‘
.Demak, Mashrabning goh xud, goh bexud boiishi, Ofoq Xojaning 
qizil libosda tasvirlanishidan shoirning ma'rifatga yaqinlashganini xulosa 
qilishimiz mumkin. Xuddi shunday ruhiy darajada solikka pirning rahnamoligi 
zarur bo
’la
di. Shuning uchun ham Ofoq Xoja Mashrabga peshvoz chiqadi (Uni 
to‘g‘ri ruhiy manzilga yo‘naltirish uchun 
shahvat tomiriga muhr qizdirib 
bosadi). Bu borada shu vaziyatda aytilgan ayrim she'riy parchalarda ham 
ishora bor: 
Bir oh urubon Laylini Majnun qilayozdim, 
Pirsiz kishilar borgusidur nori adamga. 
Tasavvuf lug‘atlarida soch –
zulf Olloh bilan dunyo o‘rtasida
gi bir parda sifatida 
izohlanadi. Quyidagi baytda devonalik 
–
bexudlik shu pardani parishon qilishi, 
to‘zitishi 
haqidagi fikr singdirilgan. Mumtoz adabiyotda Layli va Majnun oshiq 
va ma
’shuq
hisoblanadi. Mashrabning shu o'rinda keltirilgan
ushbu g‘azalida 
oshiq va ma’sh
uq o'rtasidagi masofa 
yo‘qoladi, ya’ni oshiq 
ham ma’shuqaga 
aylanadi ,yagonalik, birlik paydo bo'ladi. Buni «Analhaq»likning talqini. deyish
mumkin: 
Bir hu chekibon Laylini Majnun qilayozdim, 
Devonalig‘im shona urur zidfi sanamga...
Qissaning shu o'rnida Mashrab yuqoridagi
she’riy
parchalarini aytgandan 
so‘ng
Ofoq Xoja uning shu paytdagi ruhiy holati haqidagi hukmni bayon 

---

etadi: 
“Ey
so‘filar, Mashrabni tutinglarki, andan Mansur Hallojning bo’yi 
keladur”
. 
Shundan so‘ng Mashrab riyozat, ziyorat va s
ayru sayohatda davom
etib, g'amginu parishon ahvolda Yorkentga boradi, hazrat Ali karramullohni 
vajhaning avlodlaridan hazrat imom Ja’fari Sodiq raziyallohu 
anhuni ziyorat 
etish uchun Xo‘tan viloyatida musoflr boiadi. Xo‘tan oxundlarini ilmi 
hol_ilohiyot sirlarini bilish ilmidagi salohiyati bilan
hayratda qoldiradi. Mashrab Iylaga borganida, uning boshidan Navoyining 
qahramoni Shayx San’on sarguzashtidek ishq savdosi Iyla 
hukmdori 
Kuntojixonning qizi Ofoq bilan munosabatda kechadi. Mashrabdagi sidqu safo
tarsozodalarni maftun etadi, unga ixlos va muhabbat
samarasi o'laroq Kuntoji, uning xotini, qizi Ofoq Islom diniga imon
keltirib, musulmonchilikni qabul qiladilar. Kuntoji shoh Mashrabga qizi hamda 
shahrini nazru niyoz etadi. 
Mashrab Yorkentga, Ofoq xoja xizmatiga qaytadi. Mashrabning riyozatu 
ziyoratlari, savob ishlari qabul boiib, Ofoq xojaning hurmatini qozonadi. «Ey 
Mashrab, Rustamona ish qilding, jon chekmaguncha jonona qaydadur. Ey 
Mashrab, gunohingni kechtim», - deydi piri komillik Mashrab tariqat pirining 
afvigagina emas, iltifotiga ham musharraf
bo'ladi: «Ey Mashrab, sani iching torlik qildi. Ma
’nini 
oshkora qilding. 
( och», 
—
deb Mashrabni og‘ziga tupurdilar. M
ashrab oni yutib 
ko'zlarini ochib, «Lo taqrabus-salota va antum sukaro» deb qaraganlar, 
zaminu osmon junbushga kirib, hama zikru samog‘a mashg‘ul
durlar. Hazrati 
podshohim aydilar: «Har kishi Mashrabg‘a qo‘shuldi, 
Xudog'a g'arib bo'ldi». 
Mashrabni Xudoga yaqin valiyulloh zot sifatida tanish, unga ixlos va muhabbat 
bog’lash
xalqda ana shunday asosida shakllangan.Ofoq xoja Mashrabning 
Mansuri Halloj maqomiga yetganini bashorat qiladi. «Qissayi Mashrab»da 
rivoyat qilinishicha, Mashrab Ofoq Xoja topshirig
’
i bilan borayotib, Xizr 
alayhissalomga yo
’
liqadi. Xojayi Xizr duoyi xayr qilib, m
a’r
ifat va tariqatdan 
bir necha nukta bayon qiladi.Pir
va payg‘ambar duosini olgan
Mashrab xoja 
Nuriddinga xuruj
qilayotgan shayton bilan kurashadi, uni 
mag’lub 
etib, zafar qozonadi, 
Xoja imonini salomat saqlab qoladi. 
Pir
karomatgo‘y Ofoq xoja Mashrab Mahmud Qatag‘on 
qo'lida halok bo'li 
lishini ham bashorat qiladi: «Hazrati podshohim marhamat qilib

---

aydilar: « Ey Mashrab, anongni ziyorat qilgil. Saning kushandang 
Balx
shahrida, podshoh Mahmuddur». Rivoyat qilinishicha, o‘n sakkiz yillik 
ayriliqdan keyin Mashrab Andijonga qaytib, onasi va stngiisi bilan diydor 
ko‘rishadi. Onasi bilan vidolashadi. 1673 yilda Mashrabning onasi vafot etadi. 
Mashrab onasining qabrida qirq kun qur’on tilovat 
qiladi, 
so‘ng bir 
kecha 
tushida ayon bo'ladimi
, Buxoroda ko‘kaldosh madrasasida Mavlavi
yi Sharif 
yetti tuman kishiga dars berayotgan emishlai Piri buzrukvor Mavlaviyi Sharifni 
ziyorat qilish ishtiyoqi Mashrabni o
‘rtab, u Buxoro safariga otlanadi. Safar 
davomida u X o‘jandga b
ori
b, Oqbo‘tabiy bilan uchrashadi, Toshkent va 
Turkistonga sayohat qiladi. Yana Turkistondan Toshkentga, Toshkentdan 
Xo‘jandga 
kelib, Oqbo'tabiy bilan uchrashadi. U shundan keyingi hayotini 
qalandarlik bilam o'tkazadi
. Ko‘p viloyat va shaharlarga boradi. Hamma joyda 
xalq uni 
ulug‘ 
avliyo, so‘fi shoir sifatida qabul q
iladi. U qayerga bormasin, 
zamondoshlariga olamning va hayotning mohiyatini tushuntirishga xizmat 
qiladi. To‘g‘ri 
yo'ldan adashgan, nafsiga mag'lub kimsalarni hushyorlikka, 
uyg‘oqlikka da’vat etadi. Insoniyatni mudroqlikdan, 
ma'naviy so
‘qirlikdan 
ogohlantiradi. 
Mashrab qayerga bormasin, muridlari bilan birga xalqning qurshovida bo'lib, 
ajoyib karomatlar ko
’rs
atadi. Karomatlaridan eng ajoyibi shuki, Mashrab Haj 
orzusini qilib, Makkaga bormay qaytganida, ergashib borgan muridlari: «biz 
Koshg‘ardin ergashib kelib, Makk
ani Tavof qilolmay qaytarmizmu ? Bizlarni 
mahrum yondurdingiz», deydi afsus-nadomat chekadilar. Shunda Mashrab 
karomat ko'rsatadi: «Shoh Mashrab aydilar: «Ey boliklarim, ikki qo'lumni 
orasig‘a boqinglar!» 
Boliklar boqsalar, Makka ikki qoilarini arosida jilva berib 
turibdim 
Shoh Mashrab boliklari bilan Makkayi muazzama va K a’bayi 
shaharni ziyorat qilib, Hindiston
tarafga ravona bo‘ladilar».Hindistonga borib, 
Mashrab Hotam podshohi sohibqironning huzurida uch yil xizmat qiladi, 
Abulg‘ozixon bilan muloqotlarda bo’ladi
. Buxoroga borib, Naqshband 
ostonasini ziyorat qiladi. Ko‘kaldosh madrasasida Mashrab Mavlaviyi Sharifdan 
«Mushkoti Sharif» tahsilini 
oladi. Abdullaxon huzurida boiib, uni ham a’yonlari 
bilan birga karomatlariga lol qoldiradi.Ayniqsa, Mashrabning mashhur 
mutasavvuf So‘fi Olloyor bilan
muloqoti va unga ko'ratgan karomatlari 
diqqatga sazovordir. Muloqitda bu 
ikki zabardast so‘fining o‘ziga xos yo‘li, 
dunyoqarashlarida tafovut karomatlar bahsida yaqqol ochilgan: «Alqissa, shoh 

---

Mashrab Qo'bodiyong'a keldilar. 
Eshoni So‘fi Olloyor ham shunda erdilar. So‘fi
Oll
oyorg‘a xabar yettiki, shoh Mashrab keldilar deb. So‘fi Olloyor 
xushnud 
bo'lib
, oldilarig‘a peshvoz chiqtilar. Ikkovlari bir
-
birlarig‘a
muloqi bo'ldilar. 
Shoh Mashrab So‘fi Olloyorning 
qo'llarini tutub, aydilar: «Ey Olloyor, Huzuriy 
degan buzurg do‘zaxga xushomad qilib
dila
r. Siz Puli Sirotg‘a xushomad 
qilibdursiz. Keling, man sizni o‘tka
rib qo
‘yay». So‘fi Olloyor aydilar: «Ey 
Mashrab, putingizni arosig‘a 
qarang
». Shoh Mashrab qarasalar, yetti do‘zax 
og‘zi
ni ochib turubdur. Shoh 
Mashrab do‘zaxlarni k
o'rib 
aydilarki: «Ey, so‘fim, 
bu do‘zaxlarni 
ko'rib, muncha qo'rqasiz 
? 0 ‘zini topqondin so‘ng, ani 
qo'lidin 
nima keladir? Himmatni baland tutung».Ma'lumki
, bir davrda yashagan So‘fi 
Olloyor va Boborahim Mashrab tasavvuf tariqatiga mustahkam e'tiqod 
bog'lagan 
so‘fiyi sof siy
molar e
dilar. Ularning dunyoqarashlari o‘zaro keskin 
ziddiyatdan xoli, doimo haqiqatni tahqiq etish, dunyoni anglash, Haqqa 
intilishdagi yo'llari 
har xil. So‘fi 
Olloyorning O
lloh, uning do‘zaxi va jannati
ga 
e'tiqodi kuchli. U bu dunyoda gunohga botgan bandalar muqarrar ravishda 
do‘zaxda
yonadilar va Ollohning rahmatidan benasib qoladi-, deb qaraydi. 
Mashrabga esa bunday dunyoqarash tordek tuyuladi.Bu hayotga nisbatan 
himmatni baland tutish tarafdori. Uning muddaosi Haqning 
o‘ziga erishish. 0 
‘zini topgan bandaga jannat ham, do‘zax 
ham hechdir. Haqning rahmatiga 
Mashrabning umidi va ishonchi shu qadar komilki, uningcha, «dargohi Haq 
chun rohi navmidi emas», ya
’ni
Haqning dargohi umidsizlik y
o’l
i emas, «Yetti 
do‘zax mardi 
Haqni oldinda gulzordir», 
ya’ni mard Haq agar bandasini afv 
etmoqchi boisa, Yetti 
do‘zaxni jannat 
gulzoriga aylantirishi hech gap 
emas.Avliyolar bahsi davomida dunyoqarashlar mohiyati yanada kengroq
ochiladi: «Alqissa, shoh Mashrab aydilarki: «Ey so‘fim, ikki qo’limning 
arosiga 
qarang». Filhol, So‘fi olloyor shoh 
Mashrabni ikki 
(qo’lllarini 
arosiga qarasalar, 
farishtalarni k
o’rdilarki, ba’zilari qiyomda 
va
ba’zilari rukuda va ba’zilari 
sujudda 
va ba’zi 
quudda
va ba’zilari 
munojotda duo qilib turubdurlar. Har 
qaysilari bir murodda turubdurlar «Ko
’
rdungizmi bu farishtalarni? Kechavu 
kunduz bularga yemaku ichmak va uxlamak 
yo‘qtur. Hamisha toat va ibodat 
qiladur uning tilaklari shuldurki, iloho, Muhammad alayhissalomning 
ummatlarini
yetti jannatga doxil qilg‘aysan. Shunday farishtalar 
sizning 
himmatingizga toat va ibodat qilsalar, besh kunlik umringizga himmatingizni 
baland
tutung». Bunday mubohasa Mashrabning o‘ziga xos 
mustaqil maslak 
sohibi ekanligini yana bir bora tasdiqlaydi. Shuningdek, unda Mashrab 

---

dunyoqarashida diniy bag‘rikenglik mujassamligini ham k
o'rish mumkin. 
Qissadagi ayrim rivoyatlar insoniyat tabiatidagi uni tanazzulga 
yetaklovchi qusurlar, xislatlardan ogohlantiradi. Jumladan, manmanlik, 
takabburlik kishini nazardan qoldiradi, Ollohdan uzoqlashtiradi.Bunga
Mashrabning munosabati qisqagina rivoyatda yorqin ifodalab beriladi. 
Mashrab Buxoroyi Sharifda bir qalandardan otini so
’r
aydi. 
“M
ani otim 
Ponsadmandur. Shoh Mashrab aydilar: Shayton bir marotaba manlik 
qilib bo‘ynig‘a tavqi la’nat tushti, san besh yuz manni (
ponsad fors- 
tojikchada besh yuz demakdir) ko
’ta
rib yurursan. Munosib shulki sen 
din qochmoq kerak
”
Mashrab insoniyatni mol-
dunyo, nafs, hirsu havo to‘g‘ri yo’naltirishni 
ozdirishini juda teran anglagan. 0‘zi 
tushungan mohiyatni zamondoshlariga
uqtirishni farz deb bilgan. Quyidagi rivoyat Mashrabning dunyoga, boylikka 
munosabati haqida xulosa chiqarishimizga asos beradi: 
Buxoroda Mashrab bir g‘arib bechorani chaqirib aytdilar: «A
gar belimdagi
fo‘ta tushib qolsa, saning baxtingdur, agar 
qo'lum birla bersam 
dunyo ayturki, mani Mashrab qo'li birla tutti, ammo yerga tushsa san 
erdin olg‘il, minnatdor bo’ls
un yer». 
Mashrab
bir necha chaqirim minib yo‘l bosgan otini 
oyogini 
pishni buyuradi. Muridlari sababini so'rashganda
: «To o‘rd
adan 
isBuxorog
‘a kelguncha ushbu otni minib, Ollohi taolodin 
g'ofil 
bo
’ldum . Yana har bandayi mo‘min bu otni ustig‘a minib, 
xuddoyi taolodin 
g
‘ofil 
bo'lmasun, shu sababdin o'ldurunglar, dedim», javob beradilar. Bu bilan 
Mashrab qanday mansab martabada bor
(»yog‘i yerdan uzilmasin», ko‘ngli 
Ollohdan uzoqlashmasin degan fikrni ilgari surmoqda. 
Mashrab she’riyatining g‘oyaviy olamida insonpar
varlik 
eng yuksak o‘rinda 
turadi. U so‘fi shoirdir. Uning she’riyati aso
sida 
tasavvufiy g‘oyalar talqini 
turadi. Xo‘sh, tasavvufning o‘zi nima? T
asavvuf- 
bu inson o ‘zini tanish orqali 
Ollohni tanish va sevish ilmidir
. U «Insonning ichki olami, ya’ni botinini tadqiq 
etuvchi iimdir»‘. Inson umri tadriji ikki qarama
-qarshi qutb 
—
ezgulik va 
yovuzlikning kurashidan iborat. Tasavvuf ta'limotining 
mohiyati odamzodga o‘z 
vujudida mavjud nafsoniy intilishlarni fosh etish, ularni yengish yo'llarini 
ko
‘rsatish, ruhidagi ilohiy fazilatlarni uyg‘otish, taraqqiy toptirishdan Iboratdir. 
Chunki insonning yashashdan bosh maqsadi iiohiylashish, asl mohiyatga 

---

yetishdir. Buning y
o’lii esa bitta. 0‘zini yengish, o‘zidan 
o'
tish va o‘ziga 
yetishdir. Bu borada keltirilgan Boyazid Bistomiyning xulosasi ibratlidir: 
«...Boyazid dediki, Olloh T
aoloni tush ko‘rdum, so‘rdumki, bor xudoyo, 
yori 
sanga ne nav’dur? Dedikim, o‘zungdin o‘ttung, etting»
Mashrab «Anal 
–
Haq» - «Men 
–
Xudoman» taiim otini yaratgan Mansuri Halloj 
yoiidan borib, inson martabasini Iloh darajasida yuqori ko'targan adabiy 
siymodir. Mashrabning insonga muhabbati umumbashariy mohiyatga ega. 
Tavofi olami dil qil jahonda har bashardin sen, 
Agar bir dilni sen buzsang, yuzar Ka ’ba buzidmazmu?
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, Mashrab she’riyatining asosiy maq
sadi-insonlarni 
mudroqlikdan uyg‘otish. Bir
-biriga muhabbat bilan boqish, bir-birini anglash va 
bu orqali Ollohni anglashga yo‘naltiri
shdi
r. Shoir har bir ko‘ngilni sirli bir olam 
deb tushunadi. Zamondoshlarini 
uni sevishga chaqiradi. Biror dilni og‘ritishni, 
unga ozor berishni yuzlab 
Ka’bani vayron etishga tenglashtiradi.Xo‘sh, 
Mashrab nega shunday fikrda? Bizda paydo bo
’l
gan bu savolga Hazrat Navoyi 
ijodidan aniq javob topamiz: 
Ka ‘baki olamning o ‘lub qiblasi,
Qadri yo ‘q andoqki, ko ‘ngul ka ’bas
i 
Kim, bu xaloyiqqa erur sajdagoh, 
U biri Xoliqqa erur jilvagoh. 
Navoyi 
fikricha, Ka’ba xaloyiqning sajdagohi, ko‘ngil esa Xoliq
ning
–
Ollohning 
jilvagohi, makon tutguvchi maskani. Shuning uchun ham u 
Mo
’t
abardir.Jahongashta Mashrabning dunyoqarashicha, har bir insonning dil 
olami
tavof etishga, e’zozlashga sazovor. Chunki T
angri jamiki mavjudotlar 
ichra eng mukarram zot etib insonni yaratgan. 0
’zidagi 
eng go‘zal
fazilatlarni 
unda mujassamlantirgan. Inson dilida o‘ziga nisbatan ota
shin muhabbat 
uyg‘otgan. Binobarin, odamzod yuragida Olloh muha
habbati mavjud ekan, u 
Ka’ba 
singari muqaddas, muborakdir. Odamning dil 
olamiga kirishi Ka’bani 

---

ziyorat etishdek savob. Odamning dilini og'ritish 
Ka’bani vayron etishdek 
gunohi azim. Mashrabning insonparvarlik nuqtai nazaricha, insonni sevish 
Ollohga muhabbat bog
’lash
insoniy kamolotga erishish, Haqning sifatlarini 
hosil qilish, haqiqatga yetishish
bilan barobar.Insonga mehr, dili g‘amgin 
xaloyiq xaylini sevish Mashrabga azaldan 
bag‘ishlangan tuyg‘udir: «Azaldan 
men dili g ‘amgin xaloyiq 
xaylini sevdim». Nima uchu
n shoir dili g‘amgin 
xaloyiqni sevadi? Chunki g'amginlik ham ijobiy insoniy fazilatlardandir. Asli, 
g‘am
li, dardli
odam imonli, e’tiqodli, maqsadli, maslakli kishilar toifasiga 
munosib. D
ili g‘amgin inson faqat o‘z g‘amiga emas, o‘zgalar g‘ami
ga ham 
qayg‘uradi. Aksariyat g‘amsiz odamlar esa hech narsa haqi
da q
ayg‘urmaydigan, 
dard chekmaydigan, loqayd va befarq bo'ladilar. 
G’amsiz dilga
ishq-muhabbat 
ham oshyon qurmaydi. Zotan, «dard chekmak
, ashk to‘kmak 
g'amga xosdur». 0 
‘z g‘amiga ega 
bo'lmagan odam 
o‘zga
lar 
g‘amini yemaydi. G ‘am chekmaydigan 
odamning xalq
g‘amidan ham g‘ami 
bo'lmaydi. Shuning uchun Alisher Navoyi, 
demagil odami Oniki yo‘q xalq g‘amidin g‘ami» deya xalq g’amini 
yemaydiganlar odamiylikdan yiroq ekanligini ta’kidlaydi. 
Boborahim Mashrab 
esa unday toifali kishilarni 
“dilda
darding bo‘lmasa,dardi sarimni kavlama”
deya rad etadi. 
Mashrab butun borlig‘ini Ollohning ishqiga tikadi. U hayotda mavjud bo‘lgan 
qoidalarga ham rioya qilmaydi. O‘z she’rlarida soxta 
riokorlarni, hatto 
so‘fiylarni ham hajv qiladi. Mashrab qayerda bo‘lmasin, haqsizlikka duch 
keladi. Shuning uchun ham qalandarlikni o‘ziga kasb qilib shaharma
-shahar, 
qishloqma-qishloq el ichida kezadi. 
Murodingga yetay desang, qalandar bo‘l, qalandar bo‘l,
Sitam ahlin yutay desang, qalandar bo‘l, qalandar bo‘l.
Shundan so‘ng o‘qituvchi o‘tgan darsni yakunlab, yangi mavzu Mashrabning 
adabiy merosini o‘rganish “Ishq vodiysidan bir kecha men hay
-
haylab o‘ttum”, 
“Agar oshiqlig‘im aytsam”, “Qalandar bo‘l”, “Mashrabman” g‘azallarining 
tahliliga kirishadi. 

---

O‘zbek mumtoz adabiyotida ko‘plab ijodkorlarning adabiy merosiga duch 
kelamiz. Aksariyat shoirlar ijodida haqiqiy hayotiy mahbubaning ishqi, uning 
go‘zalligi, o‘ynoqi misralarda ta’riflanadi. Hatto tabiatning mo‘zijalari ilohiyot 
yaratgan go‘zal zot ma’shuqaning boshdan
-oyoq tasviriga, uning kishini 
haytarda qoldirarli go‘zalligiga bag‘ishlanadi. Endi Boborahim Mashrabga 
kelganimizda yorning vasli, husn-
u jamoli Quyoshdan o‘tkirligi, oshiqni mast 
qilishi, shu sabab, yor go‘zalligiga g‘arq bo‘lgan oshiq ishq daryosiga suzishi, 
yorga erishish yo‘lida hamma narsadan voz kechishi kabi kayfiyatlarga duch 
kelamiz. Mashrabning boshqa ijodkorlardan ajralib turuvchi sifati uning butun 
borlig‘i bilan Ollohni
tanishi, uni sevishi, ayrim o‘rinlarda borliqdan voz kechishi 
bilan bog‘liqbo‘lgan qarashlarni ilgari surganligining guvohi bo‘lamiz. 
Mashrabning ideali asarlardagi g‘oya falsafiy
-
estetik qarashlarga boy bo‘lib, 
o‘zining badiiy jihatdan yuksakligi takrorlanmas darajadagi o‘ynoqiligi, ayniqsa, 
yor siymosida faqat Ollohni tan olish kabi xususisyatlari bilan boshqa 
ijodkorlardan farqlanadi. 
Mashrabning adabiy-
ijodiy merosida diniy va tasavvufiy g‘oyalar ham, o‘sha 
asrlarda ayniqsa, keng tarqalgan qalandarlik 
tariqati g‘oyalari ham sezilarli o‘rin 
egallaydi. Shoir islom ta’limidagi asosiy qoidalarni, fazlu
-amallarni qabul qilgani 
holda, ba’zilaridan qarshi ochiqdan
-ochiq salbiy munosabatini ham asarlarida 
ifoda etadi. Ularga mensimaslik, shakkoklik bilan qaray
di, ba’zan ular ustidan 
kuladi ham. Buning asosiy sababi shoirning 
Bir xudodin o‘zgasi barcha g‘aflatdur Mashrabo
Gul agar bo‘lmasa ilkimda tikonni na qilay…
Shoh baytidir. Shu jihatuning dunyoqarashini ko‘p mutasavvuflarnikidan ajratib 
turuvchi asosiy 
jihatdir. Undagi yolg‘iz Xudoni tan olish e’tiqodi o‘sha davr 
dindorlari uchun g‘alat tuyulgan, ular Mashrab e’tiqodining tub mohiyatiga 
tushunib yetmaganlar. Mashrabning devonasifatligi, qalandarligi, hech 
narsadan qaytmasligi, “quvvai jazava”si uning shahid bo‘lishiga sabab bo‘lgan.

---

Adabiyotlar tarixida bunday qaysar aql egalari ko‘p bo‘lgan emas. Mashrab 
Mansur Halloj, Nasimiy, Naimiyning o‘zbek mumtoz adabiyotidagi 
davomchisidir. 
Mashrabning adabiy olami, uning mavjud dunyoga bo‘lgan munosabati, 
yaratg
anga e’tiqodi, shu bilan birga, uning falsafiy
-
estetik tushunchasi o‘zi 
yashayotgan jamiyatga, xususan, oddiy, mehnatkash fuqarolarga nisbatan 
muhabbati mumtoz adabiyotimizning zukko tadqiqotchisi O‘zFA akademigi 
V.Abdullayevning ilmiy talqinida o‘z ifodas
ini topgan. Taniqli olim Mashrab 
adabiy merosining bosh masalalari, uning ruhiy olami, kechinmalari, hayotga 
nisbatan, shuningdek, ilohiyotni tushunishi bilan bog‘liq bo‘lgan falsafiy 
qarashlari haqida quyidagilarni bayon etadi: “Mashrab ishqi ilohiyni kuy
lovchi 
she’rlar ham bitdi. U “yor” obrazi orqali Xudoni tasvirlab, unga erishmoq uchun 
kishi o‘zligidan voz kechishi, o‘zini bilmas darajada e’tiqodli bo‘lishi kerak deydi
Oshiq uldur tanda jonin bilmasa, 
Mast bo‘lib xonumonin bilmasa.
Jumla
yakson bo‘lsa ishq oldida xor,
Uldurur maqsudi oshiq poydor”.
“Mashrab dunyoviy ishq, hayotiy muhabbat mavzularida zamonasining ajoyib 
g‘azallarini, o‘ynoqi, sho‘x lirikasini, oshiq va ma’shuqalarning kayfiyatiga qarab 
goh xushnud, goh g‘amgin taronalarni o‘ziga xos mahorat bilan yaratib 
qoldirgan shoirdir”
O‘zining lirik dunyosi, 
falsafiy 
qarashlari, ayniqsa, “yor” timsoliga erishish 
yo‘lidagi g‘azallari bilan elga
tanilgan she’rlari hofiz tillarida jo‘r bo‘lgan, shu 
bilan birga, oddiy yupun xalqning ohu-
zorlarini o‘z she’rlarida faryod bilan 
kuylagan Mashrabning ijodini faqat tasavvuf ilmi bilan bog‘lash uni faqat 
yaratganning ruhiga erishish yo‘lidagi g‘azallar so
hibi deb baholash unchalik 
to‘g‘ri emas. Keying yillarda chop etilgan adabiyotlarda Mashrabni ilohiy ishq 
kuychisi, qalandarlik kasbini o‘ziga singdirgan avliyo, tariqat targ‘ibotchisi 
degan talqinlarga duch kelamiz. Aslida bu iste’dod egasini ijodi ummoni
ga 
sog‘lom ko‘z bilan qarasak, unda go‘zallikning, yorug‘likning, haqiqatning 
birdan-bir sababchisi yaratuvchi Olloh ekanliginitan olish bilan birga shoir 

---

ijodida u yashagan davrning ijtimoiy-siyosiy-
ma’naviy voqealari o‘zining 
realistik inik’osini topa olgan. Shoir o‘z she’rlarida haqsizlik, zulmatdan 
zorlanadi. Qashshoqlar holidan qayg‘uradi, shu bilan birga, o‘zining ideali 
hisoblangan yor vaslini real hayotda mavjud bo‘lgan pok sevgi va ilohiy sevgini 
ulug‘laydi. Adabiyotda asar qaysi janrda yozilmasin,
unda jamiyatning voqeligi, 
qahramonlarning sarguzashti, o‘zaro kurashi ideali ijtimoiy hayotning realistik 
voqealariga asoslanmasa, bunday asar ham g‘oyaviy, ham badiiy jihatdan 
kitobxonning diqqat-
e’tiboridan chetda qoladi. Bu jihatdan universitetimiznin
g 
faxri hisoblangan adabiyotshunos olim Rahmonqul Orzibekovning ilmiy 
talqinlari diqqatga sazovordir: “U ishq she’rlarida xalq sh‘riyatiga xos ta’bir, 
ifodalarni dalillik bilan qo‘llaydi, xalqning maqol va hikmatli so‘zlariga, 
an’anaviy tasvirlarga sayqal berib, o‘z she’rlarining musiqiyligi, xalqchilligi va 
ta’sirchanligini ta’min etadi. E’tibor bering, quyidagi baytlarda qanchalik 
hayotsevarlik, insonparvarlik, jonli kishiga nisbatan iliq munosabat bor, unda 
go‘zal ma’shuqaga 
oshiqu-
shaydo bo‘lib, ne 
qilarini bilmay qolgan lirik 
qahramon qiyofasi gavdalanadi:Zebo sanamim yo‘l uzra ko‘rgach tura qoldim,
Nazzorasidin mavh o‘lubon o‘ltura qoldim. G‘am tog‘ida Farhodsifat emganur 
erdim, Boshimga qazo teshasi tegdi, yotaqoldim. She’r ilohiy ishq, yorga b
or 
sadoqati bilan talpinish, uning visoli orzusida nafas olish bilan birga, yerdagi 
inson muhabbati tuyg‘ularining ham jonli, intim olamini harorat bilan madh 
etadi. Ko‘z o‘ngingizda husni malohatda tengsiz real yor gavdalangandek 
bo‘ladi: Ey mug‘bacha, mag‘rubliging haddan o‘tubdur, Ovozai husning hama 
olamni tutubdur, Gulzori jamolingga xati lola bitibdur. Mashshotan taqdir seni 
xush yaratibdur, Yuzingni ko‘rub, odami jannat umitibdur, Vah
-vah, ne 
g‘azalsan, na ajoyib, na qiyomat, Hay
-hay, na sanam 
qilsa jafo jonima rohat” 
Shoir asarlari haqida uzoq yillar bahs-munozarali fikrlar bayon etib kelindi, 
ammo so‘nggi yillarda uning she’lari mohiyatini siyosatdan kelib chiqib emas, 
balki, obyektiv anglay boshlayapmiz. Chunki, Mashrabning ijodkor sifatidagi asl 
qiyofasi she’riyatidir.
Mashrab ijodini o‘rganishda faqat darslik materiallari bilan foydalanish 
istalgan natijani bermaydi. Buning sababi darslikda Mashrabning tarjimai holi, 
shuningdek, ayrim she’rlaridan namunalar keltirilgani holda sinfda o‘rganilishi 
kerak bo‘lgan g‘azal matnining g‘oyaviy mazmuni unda bayon etilgan shoir –
lirik qaharamonning kechinmalari vasliga yetish yo‘lidagi ohu
-
fig‘onning 

---

sabablari, aniqrog‘i, shoirning ruhiy olami kechinmalari, ijtimoiy hayotga 
nisbatan, borliqqa nisbatan munosabati, ideali, falsafiy-estetik qarashlari 
haqidagi fikrlari bayon etilmagan, bu narsa o‘ziga xos bilim yoki tajribaga ega 
bo‘lgan o‘qituvchida ham ilmiy va metodik jihatdan qiyinchilik tug‘dirgani 
sababli g‘azal tahlilida ba’zan xato fikrla
rni aytib yuborishi mumkin. Shu 
sababli, bugungi mustaqillik davrimizda badiiy adabiyot o‘qitish oldida turli 
janrga oid asarlarni o‘rganish, tahlil qilishda ilmiylik, shu bilan birga, 
o‘qituvchining metodik bilimi, tushunchasi, eng muhimi, dars samaradorl
igini 
oshishini ta’minlovchi vositalardan foydalanish talab qilinadi. Bu vositalar: 
adabiyot fanini o‘qitishning ilmiy, didaktik va metodik talablarini mashg‘ulot 
jarayonida qo‘llash, mumtoz adabiyotimiz va hozirgi zamon adabiyotining ilmiy 
–
metodologik t
alablari bilan bog‘liq bo‘lgan adabiyotshunos olimlarning, 
ijodkorlarning adabiy merosiga bag‘ishlangan xulosalarini o‘quvchilarga oddiy 
va tushunarli qilib yetkazish shu kinning dolzarb talablaridan hisoblanadi. Biz 
yuqorida adabiyot darsligi, shuningdek 
Mashrab ijodiga bag‘ishlangan taniqli 
adabiyotshunos olimlarning ilmiy talqinlari haqida fikr yuritdik, misollar 
keltirdik.
Mashrab ilohiy ishq sarhadlarida zohidlar bilan kelisha olmaydi. Chunki, 
unga zohid 
–
jannat ilinjida yurgan ta’magir bo‘lib tuyuladi. Shuning uchun ham 
u zohidning riyo aralash namozini bir kosa may 
–
ishqqa almashmaydi: 
Zohid, manga bir shishada may, sanga namozing, 
Ming taqvini bir kosai mayga sota qoldim. 
Mashrab ijodida real hayot go‘zali ma’shuqa, shu bilan
birga uning butun 
borlig‘ini egallagan Ollohning vasli hisobsiz masralarda tarannum etiladi. Shoir 
yor vaslini ta’rif etgani holda hayotdagi voqealar, azob
-uqubat, ruhiy 
kechinmalarni ham g‘azal mazmuniga qorishtirib yana va yana yor vaslini 
ko‘rish niyatidagi orzusiga o‘tadi.
Chunonchi, “Qoldum” radifli g‘azalida go‘zallikda tengsiz bo‘lgan yorga mahliyo 
bo‘lganligi, yorning vasli quyoshdan ham o‘tkirligi, uning jilvasiga bor aqida, 
qonun-
qoidalarni rad etib, dunyodan voz kechib mahliyo bo‘lganligi:

---

Arz 
ustidan ul arshgacha shaxbozini ko‘rgach,
Tan shahrida ul jon qushidek talpina qoldim. 
Bu yerda Arsh 
–
osmon gumbazining eng oxirgi cho‘qqisi bo‘lib, Ollohga 
yetishishning ko‘prig –
shotisi hisoblanadi. Bu g‘azalda ham Mashrabning Olloh 
vasliga yetishi, 
ma’shuqaning vasli yo‘lidagi harakatlari badiiy
-majoziy 
misralarda bayon etilgan. Lirika, aslida, shoir, ijodkor tuyg‘usi, hissi
-hayajoni, 
ideali, yashashdan umidining poetik in’ikos, ruhiy kechinmalar natijasi 
hisoblanadi. Ana shu tuyg‘ularning barchasi 
majoziy, falsafiy, estetik qarashlar 
orqali Mashrab ijodida o‘z ifodasini topgan.
G‘am tog‘ida Farhodsifat emganuz erdim,
Boshima balo teshasi tegdi, yotaqoldim. 
Bu misralarda badiiy poetikaning yuksak darajadagi shoir qalamiga xos bo‘lgan 
ko‘rinishlariga guvoh bo‘lamiz. A.Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonida 
jasoratli Farhodning teshasi Arman tog‘ini parchalab, insonga obi
-hayot baxsh 
etadi. 
Shoir yor yo‘lidagi g‘am tog‘i, uning sellari ichida g‘arq bo‘lganligining badiiy 
tasvirini bera olgan, uning boshiga Farhod teshasi tegishi bilan oshiq Farhodga 
o‘xshab hishidan ketgan. Bu misralarni chuqurroq tahlil etsak, Mashrab 
ijodidagi o‘ziga xos pafos va poetikaning hech qaysi shoirlarda uchramaydigan 
pryomlarning qo‘llanganligiga sabab, Mashrab A.Na
voiy ijodidan bahramand 
bo‘lganligini ko‘ramiz.Mashrabning “Qoldim” g‘azaliga o‘xshash bo‘lgan g‘azal 
va qarashlaridan uning dunyo savdolari bilan bog‘liq bo‘lgan, aniqrog‘i, 
insonning nafs yo‘lidagi harakatlari, ruhiy kechinmalari bilan bog‘liq bo‘lgan 
fikrlar izchil davom etadi. 
Shoirning ishqiy tavsifi barobarida dunyoning ishlari, jumladan, tirikchilik 
tashvishlari, tan va ruhning rohat-
farog‘atga moyilligi, bularning esa oxir
-oqibatda 
“Ishq”iga halaqit berishi kabi masalalar ko‘tariladi
. 

---

Dunyoga kelib loyiga bilmay bota qoldim, 
Darmon yo‘qidin necha og‘ir so‘z qota qoldim.
Nega shoir gapni dunyoning loyidan boshladi? Chunki, bu dunyo shunday 
qurilganki, unga kelgan odam gunoh qilmasligi mumkin emas. Ikkinchi tomondan, 
inson degan mavjudodga shunday tabiat berilganki, uning gunoh qilmasdan 
yashashi mumkin emas. Dunyoning loyi, borlig‘i va shoirning unga kelib bilmay 
“bota qolishi” shundan. Inson ko‘pincha o‘z ixtiyoriga zid yashaydi. Bu uni loyga 
botiradi. Loyga botib yurish har qanday kishining ham darmonini oladi. Shuning 
uchun darmonsiz solik dardlarini batafsil yetkazib ayta olmaydi: “bir necha og‘ir 
so‘z qota qoldim”.
O‘zbek mumtoz adabiyotida yor vasliga bag‘ishlangan ko‘plab lirik asarlar: doston, 
g‘azal, ruboiy va badiiy ijodning t
urli tuman janrlariga duch kelamiz. Unda yorning 
vasli, go‘zalligi, hijron olamida yongan oshiq tilidan kuylanadi. Ammo bu 
mavzuning oliy nuqtasi rang-
barang ko‘rinishlari yor vasliga yetish yo‘lidagi hijron, 
alam, toliqish, dardiga davo topmaslik kabi falsafiy qarashlar asosan Mashrab 
ijodida o‘zining jonli, badiiy, shu bilan birga, ham hayotiy, ham ilohiy ifodasini topa 
olgan. Ana shunday she’rlar, g‘azallar sirasiga uning “O‘rtar”, “Mashrabman”, 
g‘azallarini kiritish mumkin. O‘qituvchi yuqoridagi fikrni 
dars davomida bayon 
etgan, 9-
sinf darsligida keltirilgan “O‘rtar” g‘azalini nihoyat aruz vaznining talab
-
qoidalaridan kelib chiqqan holda ifodali o‘qiydi.
Matn ifodali o‘qilgach, g‘azalda keltirilgan badiiy tasvir, shuningdek, o‘ynoqi 
poetik mi
sralar ustida ish olib boriladi. Shu bilan birga, g‘azalning matni, uning 
mazmuni haqida, o‘qituvchi ma’lumot beradi. G‘azalda keltirilishicha oshiq –
lirik qahramon, husnda tengsiz mahbuba shaydosi, uning vasli, suhbati yorni 
bezota qiladi. Bezota emas so
‘ngaklari (suyaklari) qaqshaydi. Oshiq go‘zal yor 
ishqida hamma narsadan voz kechgan, uning butun borlig‘i yorni vasliga yetish 
umidi bilan bog‘liq. Bunday holat faqat Mashrab qalamiga xos bo‘lgan falsafiy
-
estetik misralarda o‘zining badiiy aksini topgan. 
Agar oshiqligim aytsam, kuyub jon-
u jahon o‘rtar,
Bu ishq sirrin bayon etsam, taqi ul xonumon o‘rtar.

---

Qarang, shoir qalbida yorning ishqi pinhoniy joy olgan. Uni oshkor qilishning 
iloji yo‘q. Mabodo oshkor bo‘la qolsa, faqat oshiqning jismi, joni emas,
butun 
jahon o‘t ishida qolishi –
badiiy tasviri berilgan. G‘azalda mubolag‘a chegarasiz, 
doirada ishlatilgan, majoziy o‘xshatishlar jonli misralarda suv ustida aks etgan 
inson aksidek, o‘z tasvirini bera olgan. Shoir she’rlari badiiylik, majoziy, falsafiy
qarashlarni o‘z ichiga olsa
-
da, unda kitobxon uchun tushunarli bo‘lgan, ravon, 
shu bilan birga, tarixiy, ma’rifiy, adabiylik ko‘rinishlarini o‘z ichiga olgan 
iboralarga duch kelamiz. Inson dunyoga kelibdiki, muhabbat, sevgi, fidoiylik, 
ishq yo‘lidagi hijron, alam yashashning mezoni bo‘lib keldi. Ayniqsa, kishi 
balog‘at dardi ichida tug‘yonga (azob) giriftor bo‘ladi. Bunday dard oshiq uchun 
bedavo hisoblanib, u ma’shuqa yo‘lida giryonga aylanadi. Hushi
-
xayoli, ko‘zi, 
yor umidi bilan band bo‘ladi. Bu holat insonning o‘smirlik daqiqalarining 
hamma uchun bichilgan libosi, ma’naviy olami, ruhiy kechinmasining ko‘rinishi 
hisoblanadi. Ana shu murakkab jarayon, shoir tushunchasida quyidagicha 
kechadi: 
Kishig‘a ishq o‘tidin zarraye yetsa, bo‘lur giryon,
Bo‘lub bes
abr-u betoqat, yurak-
bag‘ri chunon o‘rtar.
Oshiq ma’shuq yo‘lida dardmand, uning azobi, hijroni faqat yaratganning o‘ziga 
ma’lum… Uni tug‘yoni na kecha, na kunduz tinchlik bermaydi. Oshiq ma’shuqa 
yo‘lidagi azob tufayli holdan toygan, tili lol, ko‘zi gir
yon, mahbuba shunchalik 
go‘zal, shu bilab birga, oshiq qalbini egallaganki,bu sirni oshkor etishning ilji 
yo‘q… Til hatto kalimaga bermaydi. G‘azalda bunday falsafiy qarash Mashrab 
poetikasining boshaqalarga o‘xshamaydigan
nihoyat sirli qarashlaridan 
tashqari oshiqlik dardining chegarasiz azoblarini faqat ilohiy karomat bilan 
yechish, yor vasliga erishish mumkinligini aytadi. Ko‘pchilik adabiyotshunos 
olimlar Mashrab g‘azallarida faqat yaratganning vasliga erishish haqidagi 
intilish mavjud bo‘lib, shoir o‘z umri, borlig‘i, aql
-
idrokini shu yo‘lda, haqiqatga 
–
ilohiyotga etgan so‘fiy ijodkor dagan g‘oyani ilgari suradi. Ammo shuni 
unutmaslik kerakki, har bir ijodkorning asarida ilohiy qarashlar, falsafiy 
talqinlar yoki romantik sarguzashtlar bayon etilib qolmasdan, unda real hayot 
voqeligi mavjud bo‘lib, u ijodkor “laborotoriya”sida qayta ishlanadi. Badiiy tus 

---

beriladi. Oqibat asarda keltirilgan qahramonlar shoirning poetik lirikasi yoki 
g‘azallarida qahramonning jamiyatga –
hayotga insonlarga, voqelikka nisbatan 
realistik munosabatining ham guvohi bo‘lamiz. Binobarin, Mashrab 
adabiy 
merosini faqat tasavvuf ilmi bilan o‘lchash 
u
ning g‘azallaridagi ilohiylikni 
chetlab talqin qilish badiiy adabiyotning mohiyatini yuzaki, shu bilan birga, 
birtomonlama talqin qilish bilan i
zohlanadi. Shoirning “O‘rtar” g‘azalida lirik 
qahramonning ishq yo‘lidagi azobi, hijroni, ingrashi, qolaversa, 
psixologik 
holatini guvohi bo‘lamiz. She’rda
tasavvufiy 
–
ilohiy qarash mavjud bo‘lgani 
bilan real hayotdagi yorning husni, jamoli, uning cheksiz g
o‘zallikni o‘zida aks 
ettirgan portreti badiiy san’at
darajasiga
ko‘tarish 
tashbehlarda
o‘z ifodasi
ni 
topgan. She’r sinchiklab 
o
‘qilsa, unda jamiyatda 
mavjud bo‘lgan inson 
jamoli, husni tarannum etiladi: Qayu til birla, ey jono, sening vasling bayon 
aylay, Tilim lol-
u, ko‘zim giryon, so‘ngaklarim
nihon o‘rtar. Yurak 
dard-
u g‘am 
qat-qatki, munda qolmadi toqat,Agar bir zarrasin vaqt desam, ishqi bayon 
o‘rtar.Mashrabning hamma she’rlarini
ham boshdan oyoq sof tasavvufiy deb 
qarash unchalik
to‘g‘ri emas. Shoir “Qaydasan” radifli 
g
‘azalida
berayotgan 
so‘roqlardan va matla’dagi gapni ko‘ngli
ga k
o‘chirishdan tashqari she’rdagi 
tasvir va tamsillarning barchasini bevosita atrofdagi voqelik bilan bog‘laydi.
Mashrab o‘z g‘azallarida ko‘proq ollohning ishqiga muyassar bo‘lishni kuylaydi. 
Ko‘pchilik g‘azallari ilohiyotga bag‘shlangan. 
Shu sababli uning ijodida 
tasavvufiy-falsafiy qarashlar uchraydi. Shuning bilan birga, shoir
o‘z g‘azallarini 
hayotda mavjud bo‘lgan real go‘zallik, yor ishqiga bag‘ishlab ham g‘azallar 
bitgan. 
Necha kundir bu ko‘ngil mushtoqi diydori
ng erur 
O‘rgulay, ey dilbari shirinzabonim qaydasan?
Holimiz behad yomondir, kelmading holim so‘rab.
Ey mening xush mehribon, oromijonim qaydasan? 
Shoir o‘z hayoti davomida ko‘plab mamlakatlarni kezadi. Makkayu Madinada 
bo‘lib, payg‘ambarlarimiz qabrlarini 
z
iyorat qiladilar. Undan Iroqqa, Bog‘dodga 
o‘tadi. Isyonkor shoirning bu yurishi faqat sayohat emas, u sharq mamlakatlari, 
jumladan, Arabistonda bo‘lgan vaqtlarida tasavvuf ilmining ko‘zga ko‘ringan 
vakillari bilan uchrashadi. So‘fiylardan ta’lim oladi. 
Shoir
she’rlarining so‘fiyona 
yozilishiga ham sabab shu. 

---

“O‘ttum” radifli g‘azali shakkoklikni eslatadi. Mening tushunishimcha, shoir 
dunyoning barcha boyliklaridan voz kechganligini har qanday qoidalarni tan 
olmay, faqat, Olloh 
–
Xudo yo‘lida bor qiyinchiliklarni yengib o‘tganini o‘z 
g‘azalida bayon etadi. She’r tasavvuf ma’nosida bitilganligi sababli o‘quvchida 
qiyinchiliklar tug‘diradi.
Ishq vodiysidan bir kecha men hay-
haylab o‘ttum,
Monandi nayiston guliga o‘t qalab o‘ttum.
Ofoqni bir lahzada kezdim na ajabdur, 
Mino tog‘idin akka sifat hakkalab o‘ttum.
O‘ttum foshu dostorini devonalig‘ aylab,
Parvona sifat jonimi o‘tga qalab o‘ttum
Dunyo manfaatlariga mehr bog'lash, mol-
mulkiga hirs qo‘yish 
s
o‘fining musaffo 
ko‘ngil ko‘zgusiga gard yuqtiradi. Oshiq ko‘ngil 
k
o‘zila yorni koiolm ay, 
diydordan benasib boiadi. Ko‘ngilni ang
lash va uni poklab borish insonni 
Ollohga yaqinlashtiruvchi vositadir. Chunki
, g‘uborlardan tozalangan qamish
-
naydan ruhbaxsh navo taralganidek
, pokiza ko‘ngilda 
ham ilohiy ishq, hayotga 
muhabbat, go‘zal
likka oshuftalik mujdalari una boshlaydi.Mashrab 
she'riyatida biz ana shu ilohiy ishq talqinini kuzatamiz. Ammo, uzoq yillar ilohiy 
ishq mohiyatini inkishof etuvchi asarlari 
tor ma’noda , ya’ni 
majoziy ishq tasviri 
sifatida baholanib kelindi. Shoir ijodidagi «dinga qarshi motivlar» ham bir 
yoqlama talqin natijasidir.Mashrab ijodidagi ishq talqini
o‘ziga xos. U Ibrohim 
Adham, Mansur
Halloj, Attorni o‘ziga g‘oyibona pir deb biladi. Ularning 
yo
’lidan boradi. Mansur Halloj kabi o‘tli ilohiy ishq otashida yonib yashaydi. U 
hayotning, tiriklikning mazmunini shunda koiadi. Uning asosiy maqsadi Ollohni 
sevish va u bilan birlashish. Chunki u insonni g‘ubor
lardan, vujudiy, nafsoniy 
qafaslardan faqat shu ishqqina ozod etishiga ishonadi. Shoir tasavvuricha, 
bunday muhabbatga oshno bo'lmagan ko
‘ngul haqiqiy go‘zallikni his 

---

qilolmaydi. Borar manzillari torayadi. Ko'rar 
ko‘zlari xiralashadi. Quyidagi 
baytlar ham shoirning xuddi shunday nuqtai nazari natijasi sifatida maydonga 
kelgan deyishimizmumkin. Uning tasavvuricha, Olloh yodisiz, ishqisiz Makkaga 
borish besamar
. Ka’ba eski do‘kon 
yanglig' 
bee’tibor:
Yorsiz ham bodasiz Makkaga bormoq ne kerak? 
Ibrohimdan qolg‘on ul eski d o ‘konni na qilay?!
Urayinmu boshima sakkiz bihishtu do ‘zaxin,
Bo ‘Imasa vasli menga, ikki jahonni na qilay?!
Qalandariylik yoki adabiyotshunoslikda mukammal talqin etilgan emas,ammo 
ayrim manbalarda, ayrim ilmiy tadqiqotlarda
ba’zi chiz
gilar, mohiyatini 
yorituvchi mulohazalar bayon etilgan. Navoyi asarlari lug
‘atida ushbu istiloh 
quyidagicha izohlanadi: 
“
Qalandar 
–
dunyoning hamma bordi-keldilaridan voz 
kechib, daydib yuruvchi darvesh; devonatabiat kishi, 
loqayd”.Bu
izoh istilohning 
mohiyatini qisman oydindinlashtirsada, to'liq tasavvur berolmaydi. 
Qalandariylik borasida adabiyotshunoslikda turli bahs-munozaralar mavjud. 
Ba’zi 
olimlar u XIII-XIV asrda shakllangan deyishsa, ayrimlari, jumladan, Fitrat 
Yassaviylikdan keyin XII-XIII asrlarda paydo bo'lgan deydi. Qalandariylikning 
o‘ziga xosligini
izohlash borasida ham allomalarning bir-birini tolg
‘azuvchi turli 
qarashlari mavjud. Jumladan, 
“
Haft 
qulzum”da
: 
“Q
alandar butun rasmiy 
takliflardan, butun qaydlardan (kishan 
–
N.J., I.A.) ozod boigan, har turli diniy amal 
va odatlardan ayrilgan, butun moddiy, hayotiy aloqalarni tark qilgan, 
ibodat va odatlarning hammasini
buzg‘uvchi 
kishining i
smidir”
, deydi. 
Mashrab qoldirgan badiiy meros hajm va janrlar jihatidan hanuzgacha 
aniqlangan emas. Ammo bizga hozircha maʼlum asarlarining oʻzi ham 
Mashrabning favqulodda noyob isteʼdod egasi ekanligidan dalolat beradi. 
Mashrab ijodi sheʼriyatning yanada kengroq 
ijtimoiy mazmun va jangovar ruh 
kasb etishida, adabiyotdagi xalqchillik va dunyoviylikning chuqurlashuvida, lirik 
turlarning takomillashuvi hamda badiiy sanʼatning kamolotga erishuvida yangi bir 
yuqori bosqichni tashkil etadi.Mashrabning mohiyatan inson qadri-sharafi va 
maʼnaviy kamolotini ulugʻlashga, ezgulik va goʻzallikni madh etishga bagʻishlangan 
sheʼriy merosida gʻazal, mustazod, murabba, muxammas, musaddas, musabba, 
masnaviy, ruboiy, taʼrix kabi janr turlarida bitilgan yetuk namunalarni uchratamiz. 

---

A
mmo Mashrab, avvalo, mohir gʻazalnavis hamda koʻplab shoʻx va jarangdor 
mustazodlar, oʻynoqi va jozibador murabba’ hamda xalq gʻam
-u hasratiga 
hamdardlik hissi bilan yoʻgʻrilgan muxammaslar ijodkori sifatida keng dovrugʻ 
chiqargan. Mashrabning juda koʻp gʻazallari xalq qoʻshiqlaridek sodda va 
jarangdor, joʻshqin va taʼsirchandir.
M U S A D D A S 
Ey 
pari,yuz ko’rsatib mingn ila 
boqqonmusan? 
Xirmani umrumg’a ishqing o’tini yoqqonmisan?
Mehrdek xusnunga zulfing abrini yopg’o
nmisan? 
O’zga yuzga boqmasun,deb ko’zga mix qoqqonmisan?
Aylanib har 
yong’a g’amzang o’qini otqonmusan?
Qatl aylarg’a meni tarjih etib topqonmusan?
Sunbuli rayhon sochar har dam parishon kokuling, 
Barchani bulbul qilur ul toza ochilgan guling, 
Mast etar a
g’yorni lab jomidan 
gulgun muling, 
La’lu marjonlar to’kar ko’z
maxzanidin bulbuling, 
Iltifoting maxzanidin topmadi mahzun quling, 
Tole’imni lutf Ila 
eshgilki,san yopqonmusan? 
Shodlik davri mengadurkim-maskaning mayxonadur, 
Tunu kun ishrat mayidin 
ko’zlarini mastonadur,
La’ligul may nobidin yuzing aro durdonadur,
Jon umid aylab o’shal durlar uchun parvonadur,
Dardi mehnat toshidin ko’nglum meni vayronadur,
Notavon ko’nglumg’a har dam dog’lar qo’yg’onmisan?
Xo’b yaroshur,
ey nigorim,boshing uzra qarqarang. 
Ushbu ziynatlar bila bul notavong’a bir qarang!
Tarki zulm et,lahzae rahm ayla, ey shohi farang! 
Sodasi hay-dur,qoshingga vusma Birla surmarang, 
Turfa nozik gul yuzingga kirpiging sanchib xadang, 

---

Barcha mahvash ishq aro qul-husn aro sultonmisan? 
Sog’ar ichgach gul ochilg’ondek 
qilursan xandallar, 
Jon topar qah-qah unungdin qaytadin jonqandalar, 
Tiyri g’amzangdin yo’lingda ko’p erur afkandalar,
Barcha qotillar seni ko’rsa bo’lur sharmandalar,
Layliyu Shirin kabi ko’yungda yuz ming ban
dalar, 
Barcha nurni nopadid etgan mahi tobonmisan? 
Otashin la’li mayingdin jura’e qildim talab,
Va’da qilding 
lutfu ehsondin beroyin labbalab, 
Boqmading,bilmam gunohim, ko’z
uchi birla qarab, 
Bul ajab 
mahram yo’qinda bizga bo’ldi ro’z shab,
Ne sababdin quvlading men xasta qulni tashnalab, 
Aytg’ilo,tangri uchun, so’zi chin,yolg’onmusan?
Qatl etar har kunda men bechorani kofir ko’zung,
Qaysi shohni haddi man etmoqqa -
hokimsan o’zing,
Kecha- ishrat birla,qon 
to’kmakda o’tti kunduzung,
Lahzada y
uz ming o’lukkg’a jon berur har bir
so’zung,
G’unchadek og’zing ochib,
Mashrab qulingni tirguzung, 
O’ldurursan,tirguzursan
- Isoi davronmusan? 
XULOSA 
Mashrab adabiyotimiz tarixida 
ko’p jihatdan o’ziga xos uslub 
yarata 
oldi:uning eng
yaxshi asarlari yuksak badiiyligi va 
nihoyat nafisligi,jo’shqinligi va 
nozikligi,o’ynoqligi va ravonligi,ijobiy ma’noda soddaligi 
va yengilligi bilan ajralib t 
turadi.Shoir insonning eng murakkab ruhiy holatlarini,shodligi va tashvish- 
azoblarini favqulodda yorqin va hayotiy tasvirlaydi. 
Shu muhimki,Mashrabning adabiy merosi o’zining chuqur 
sotsial
mazmundorligi,xalqchil mohiyati 
, aniq antikrelikal yo’nalishi bilan ajralib turadi.

---

Shoir “dili tig’i sitamidin pora” 
,
”tani dardi alamdin yara” bo’lgan mehnatkash 
xalqning 
og’ir hayotini zo’r achinish bilan 
tasvirlaydi,davrdagi adolatsizlik va
zo’ravonlikni 
qat’iy qoraladi.
Mashrab katta insoniy jur’at
-jasorat bilan aldamchi,firibgar din arboblarining
riyokor,razil basharalarini ochib tashladi,ayrim diniy tushunchalarga mensimay 
munosabatda bo’ldi,ba’zan esa ularga ochiqdan
-ochiq shubha bildirdi.Masalan
shoir juda 
ko’p she’rlarida jannat,do’zax,”u dunyo”,
Makka kabilarga past nazar
bilan qaraydi,ulardan qo’l siltaydi,ularni “bir shisha mayga” almashtirishga yoki
“bir
pulga sotishga” tayyorligini 
baralla aytadi.Xuddi shuning uchun ham hukmron 
tabaqalar,reaksion din 
arboblari Mashrab siymosida o’zlarining 
ashaddiy dushma 
nini ko’rdilar,uni jisman yo’qotish payiga tushdilar.Mashrab 1711
(hijriy 1123)yilda 
din arboblarining fatvosi va Balx hokimi Mahmudbiy Qatag’on 
hukmi bilan
Qunduzda dorga osildi. 
Otashin shoir xuddi Mansur Halloj va Nasimiylar kabi 
hurfikr asarlari yo’lida,
feodalizm 
davri hukmron ideologiyasiga ko’p jihatdan zid dunyoqarashi yo’lida
qurbon bo’ldi.
Mashrab 
tasavvuf g’oyalarini targ’ib qiluvchi yetuk mutafakkir,
mutasavvuf shoir
bo’lish bilan birga,oddiy insoniy 
kechinmalar kuychisi sifatida ham namoyon
bo’ladi.Uning asarlarida Vatan sog’inchi,ona oldida qarzdorlik tuyg’usidan
iztiroblanish kabi kechinmalarning samimiy ifodasini 
ko’rami
.

---

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 
 
1)
 
N.Jumaxo’ja, I. Adizova “ O’zbek adabiyoti tarixi”
. XVI XIX asr birinchi
 
yarmi. 
2)
 
Mashrab.Mashrab she’riyatidan
 
 
 

---