Мавзу: марказий осиё мутафаккирларининг психологик қарашлари

Форобий ижтимоий ҳаёт, жамият масаласида ҳам муҳим фалсафий фикрларни ўртага гашлаган. У ўзининг “Фозил одамлар шаҳри” китобида ҳар бир инсон ўз табиати билан шундай тузилганки, у яшаш ва олий даражадаги етукликка эришмоқ учун кўп нарсаларга муҳтож бўлади, у бир ўзи бундай нарсаларни қўлга киритолмайди, уларга эга бўлиш учун инсонлар жамоасига эҳтиёж туғилади, дейди. Бундай жамоа аъзоларининг фаолияти бир бутун ҳолда уларнинг ҳар бирига яшаш ва етукликка эришув учун зарур бўлган нарсаларни етказиб беради.

• Форобий ижтимоий ҳаёт, жамият масаласида ҳам муҳим фалсафий фикрларни ўртага гашлаган. У ўзининг “Фозил одамлар шаҳри” китобида ҳар бир инсон ўз табиати билан шундай тузилганки, у яшаш ва олий даражадаги етукликка эришмоқ учун кўп нарсаларга муҳтож бўлади, у бир ўзи бундай нарсаларни қўлга киритолмайди, уларга эга бўлиш учун инсонлар жамоасига эҳтиёж туғилади, дейди. Бундай жамоа аъзоларининг фаолияти бир бутун ҳолда уларнинг ҳар бирига яшаш ва етукликка эришув учун зарур бўлган нарсаларни етказиб беради.

Абу Али ибн Синонинг фалсафий қарашлари

• Абу Али ибн Синонинг (980-1037) психологик фалсафий қарашлари, илмлар таснифи, таърифи ва таркиби ҳақидаги фикрлари унинг «Тиб қонунлари» асарида инсон физиологияси ва психологияси асосида талқин этилади. Ибн Сино сезгини ташқи ва ички сезгиларга ажратади. Ташқи сезги инсонни ташқи олам билан боғлайди, улар 5 та: кўриш, эшитиш, таъм – маза билиш, ҳид ва тери сезгиси. Булар инсоннинг маълум органлари – тери, кўз, оғиз, бурун ва қулоқ билан узвий боғлиқ.

Ибн Сино жисмлар тўрт унсурдан ташкил топган, дейди. Бу тўрт унсур – ҳаво, сув, олов, тупроқ – ўзаро боғлиқ, бир-бирига таъсир этади. Шундан у ёки бу нарса пайдо бўлади ёки йўқолади. Лекин уларнинг асоси – тўрт унсур ўзгармайди, йўқолиб кетмайди.

• Ибн Сино жисмлар тўрт унсурдан ташкил топган, дейди. Бу тўрт унсур – ҳаво, сув, олов, тупроқ – ўзаро боғлиқ, бир-бирига таъсир этади. Шундан у ёки бу нарса пайдо бўлади ёки йўқолади. Лекин уларнинг асоси – тўрт унсур ўзгармайди, йўқолиб кетмайди.
• Ибн Сино тўрт унсурдан иккитаси енгил ва иккитаси оғир, дейди. Енгиллари олов ва ҳаводан иборат бўлса, оғирлари сув ва ер – тупроқдир. Ер оддий жисм бўлиб, унинг табиий ўрни ҳамма жисмларнинг ўртасидир. Ернинг табиати совуқ ва қурукдир. Сув оддий бир жисм бўлиб, табиий ўрни билан, ер ва ҳаво ўз табиий ўринларида, бўлганларида ерни ўрайди ва ҳавога ўралиб туради. Сув совуқ ва ҳўлдир. Сув ташқи таъсирлар туфайли зарраланиб тарқа лиши, бирикиши, турли шаклларга кира олиши мумкин. Одций бир жисм бўлган ҳаво, – олимнинг таъкидлашича, – табиатга кўра иссиқ ва ҳўлдир. Унинг ўрни сувнинг усти, оловнинг тагидир.