Mavzu. Marjinalizm ta’limoti va neoklassik iqtisodiy maktablar (2 soat) Reja

LOZANNA MAKTABINING’ XUSUSIYaTLARI

Leon Valras (1834-1910) marjinalizmning’ Lozanna (Shveystariya) deb ataluvchi maktabi asoschisi ҳisoblanadi. Ung’a keyinchalik Pareto, Italiyadan Borone, shvestiyalik Kassel, amerikalik Leontev va boshqalar qo’shildi. L.Valrasning’ «Sof iqtisodiy fan elementlari» (1874) asari iqtisodiyot bilimlari olamida matematikaning’ shaxdam qadamlarig’a asos soldi. Shu sababli u matematik maktabning’ davomchisi ҳamdir. Ҳar qanday iqtisodiy taҳlilni matematik izoҳlashg’a intilish bu maktab va uning’ izdoshlarining’ ҳarakterli xususiyati ҳisoblanadi. Valrasning’ fikricha, ҳar qanday iqtisodiy nazariyani faqat matematika asosida qisqa, aniq va ochiq isbotlash mumkin. Uning’ o’zi matematikani yaxshi bilg’an va Kurnoni o’zining’ ustozi deb ҳisoblag’an ҳolda undan ilҳomlang’an.
Keyinchalik «eng’ yuqori foydalilik» (naf) deb atalg’an tushunchani L.Valras «noyoblik» (rarete) deb izoҳlaydi. Buni u miqdor iste’molning’ kamayuvchi funkstiyasidir deb ifodalaydi (ya’ni biror noz-ne’matning’ iste’mol soni oshishi bilan uning’ noyoblik miqdorining’ ko’rsatkichi tobora pasayadi). L.Valras shuni aniqladiki, eng’ yuqori foydalilik - bu iste’molchi tomonidan (mazkur daromad doirasida) sarflanayotg’an mablaG’’larning’ so’ng’g’i porstiyalari (ulushi) uning’ uchun iste’mol qilinayotg’an barcha noz-ne’matlardan bir xil qoniqish ҳosil qilishidir. Shu bilan birg’a iste’molchi A ne’mat B ne’matdan qimmatliroq ekanlig’ini o’zi belg’ilaydi. Masalan, ung’a paypoq g’alstukdan, g’o’sht paypoqdan qimmatliroqdir va ҳokazo. Boshqacha qilib aytg’anda, iste’molchi o’zining’ belg’ilang’an daromadini g’alstukka nisbatan paypoqqa tezroq, paypoqqa nisbatan g’o’shtg’a tezroq sarflaydi. Mana shunday turli-tuman eҳtiyoj bo’lg’anlig’i tufayli, iste’molchi ҳar bir ne’matdan shunday miqdorda ҳarid qiladiki, so’ng’g’i juft paypoq, oxirg’i g’alsto’qva so’ng’g’i nimta g’o’shtdan bir xil qoniqish ҳosil bo’ladi.
Iqtisodchilar ikki xil o’zaro boG’’liqlikni ajratadilar: o’zaro almashinuv va o’zaro to’ldirish. Ularning’ ҳar biri talab soҳasida ҳamda ishlab chiqarish soҳasida qayd etilishi mumkin. O’zaro almashinuvg’a oid misollar iste’mol tovarlarida ko’p uchraydi: plashch va zont, pivo va koka-kola, qo’y g’o’shti va tovuq g’o’shti, qand va shakar... Ishlab chiqarish soҳasida: G’’isht va beton, paxta tolasi va sintetik tola, ko’mir va g’az... O’zaro almashinuv ҳar doim ҳam to’la-to’kis bo’lavermaydi, shuning’ uchun odatda tovarlarning’ biri ikkinchisig’a nisbatan afzalroq bo’ladi (ҳammasi ҳaridorning’ beradig’an baҳosig’a boG’’liq).
Meҳnat va mashinalar ayrim ҳolatda o’zaro almashinuvchi resurslar sifatida, boshqa ҳolatlarda o’zaro to’ldiruvchi bo’lib kelishi mumkin. Xuddi shu fikrni meҳnat, kapital va erg’a qo’llash mumkin. Klassik maktab vakillari uch resurs, ya’ni meҳnat, er va kapitalni faqat o’zaro to’ldiruvchilar deb ҳisoblashg’an. Neoklassiklar (Tyunendan boshlab) esa ularni ma’lum darajada o’zaro almashuvchi deb qaray boshlashg’an. Iqtisodchilar ana shu ikki tipdag’i boG’’liqlikni aniqlashning’ aniq yo’llarini ishlab chiqdilar.
Amalda tovarlarning’ o’zaro almashinishi yuqorida keltirilg’an misollardag’idan ancha keng’dir. Bu ҳar doim iste’molchi sotib olish fondini uning’ daromadi cheklang’anlig’idan kelib chiqadi. Iste’molchi ҳar doim tanlashg’a muҳtoj, chunki u o’z daromadini imkoni boricha maksimal umumiy foydalilikka eg’a bo’lish uchun sarflashi kerak. Inflyastiya sharoitida aҳolining’ daromadi qadrsizlanib boradi. Bu sharoitda shuni ko’zatish mumkinki, bir tovar iste’moli boshqa tovar iste’moli bilan almashtiriladi. Bunda keying’i tovarning’ sifati pastroq va ammo ҳar ҳolda talabni koniqtiradi.
Ҳaqiqiy iqtisodiyot ҳaqida g’ap borg’anda er baҳosi renta meҳnat baҳosi ish ҳaqi bilan ifodalanadi. Oxir-oqibatda Valras qonuni yuzag’a keladi, uning’cha bozor muvozanati sharoitida umumiy talab umumiy taklifg’a teng’dir; boshqacha aytg’anda umumiy daromadlar umumiy ҳarajatlarg’a teng’dir. Bu yuqoriroqda aytib o’tilg’an Sey (bozorlar) qonunini eslatadi. Farq shundan iboratki, Sey bo’yicha maҳsulotlar maҳsulotlarg’a almashadi, deb aytilg’an bo’lsa, Valras tovarlar ro’yxatig’a iste’mol ne’matlari va ishlab chiqarish omillarinig’ina emas, balki pullarni ҳam kiritdi.