Mavzu: Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan lug‘at ishini olib

: oshpaz – pishiradi, qovuradi,
qaynatadi;
shifokor – davolaydi, issiq o‘lchagich (gradusnik) qo‘yadi,
tekshiradi
va hokazolar. “Buni kim bajaradi?” (otlarni tanlash
uchun):
mashinani boshqaradi – haydovchi; poyezdlarni
boshqaradi – mashinist; ko‘chani supuradi – farrosh
kabi.
“Buni
nima bilan bajaradilar”:
yozadilar – qalam, ruchka bilan;
chizadilar – qalam, mo‘yqalam, bo‘r bilan.
“Aniqlovchini tanla”
mashqida bolalar buyumning belgisini aytadilar. Masalan,
olma
pishgan, qip-qizil, dum-dumaloq. Sochiq oppoq, uzun, toza
va
boshqalar. “Ikki buyumni ayt, biri ikkinchisidan balandroq
(pastroq, torroq, kaltaroq) bo‘lsin” degan mashq ancha qiyin
hisoblanadi. Ayniqsa, bolalar lug‘atini kengaytirish va
faollashtirish, buyumlarni guruhlashga o‘rgatuvchi mashqlardan
keng foydalanish tavsiya etiladi.

---

25
Masalan,
divan, stol, stul – jihoz (mebel); palto, kamzul,
chopon – kiyim
va hokazo. So‘zli o‘yinda tarbiyachining
tushuntirishi asosiy o‘yinni egallaydi. O‘yin uchun so‘zlarni
to‘liq tanlash, o‘yinni olib boruvchi uchun topshiriq va
o‘ynovchining so‘zi muhim ahamiyat kasb etadi, shuning uchun
bu mashq va o‘yinlarning ishlanmasini batafsil yozish tavsiya
etiladi.
Ishlanmada (konspektda) bir qancha muddatli mashg‘ulot
uchun sekin-astalik bilan murakkablashib boruvchi so‘z
materiali (bir mashg‘ulot uchun 5 – 10 ta so‘z) tanlab olishi
kerak. Bu tarbiyachiga har ehtimolga qarshi, zaruriyat
tug‘ilganda ma’lum bo‘lgan so‘zlarni aytish imko0nini beradi
(masalan, qiynalgan bolalar uchun). O‘yin uchun tanlangan
so‘zlar ro‘yxatini yod olgan ma’qul. Bu kerakli ritmni saqlashga
yordam beradi. O‘yinda topshiriq birdaniga hamma bolalarga
beriladi, so‘ngra javo berish uchun bir daqiqali sukut saqlanadi.
Bir bola yoki bir necha bola navbatma-navbat javob berish
uchun chaqiriladi. Tarbiyachi bolalar javobini baholash uchun
sekin-sekin hamma bolalarni jalb etishni boshlaydi. So‘zli
o‘yinlarni o‘tkazish tarbiyachidan bolalarni mashg‘ulotga
alohida tayyorlashni (tashkil etishni) talab etmaydi. Bolalar
doimiy o‘tiradigan joylarida
o‘tirishlari mumkin, tarbiyachi esa bolani ismi bilan yoki ko‘z

---

26
qarashi bilan chaqirishi, keyinchalik esa bolaga koptokni yoki
qum to‘ldirilgan xaltachani irg‘itadi. Agar sharoit to‘g‘ri kelsa,
bolalarni doira shaklida turg‘izib, o‘yinni tashkil etish mumkin.
Tarbiyachi so‘zli o‘yinlarni bolalarning maishiy faoliyatlariga
kiritishi, o‘yinni o‘tkazishdagi bolalar tashabbusini
rag‘batlantirishi, vaqt-vaqti bilan kalendar (taqvimiy) ish
rejasiga
kiritishi, tanish so‘zli o‘yinlarni mashg‘ulotdan so‘ng
rejalashtirishi, uni sayr vaqtida, zalda, guruh xonasida qulay
vaqtlarda o‘tkazib turishi kerak. Shunday qilib, yuqorida ko‘rib
o‘tirgan mashg‘ulot turida bolalarda so‘zlarning xarakterli
tomonlarini tushunib olish shakllanadi, ularning fikr yuritishlari
rivojlanadi.

---

27
2.4. Bolalarni talaffuzga o‘rgatish
Maktabgacha yoshdagi bolalarni o‘zbekcha nutqqa o‘rgatishda
o‘zbekcha tovush va tovush birikmalarini to‘g‘ri eshitish orqali
ajrata bilish va talaffuz qilishga o‘rgatish asosiy
maqsadlardan biridir.Mashg‘ulotlar jarayonida hamda
mashg‘ulotlardan tashqari vaqtlarda bolalarda o‘zbek tiliga xos
tovushlarni ham alohida, ham so‘z tarkibida bilish, ularni rus
tilidagi shunga o‘xshash tovushlardan farqlay olishi, o‘zbekcha
talaffuz qilish ko‘nikmalarini shakllantirish katta ahamiyatga
ega. Bu ish maxsus o‘yinlar orqali turli hayvon va
parrandalarning ovozlariga, qo‘ng‘iroq, transport vositalarining,
tabiat hodisalarining tovushlariga taqlid qilish yo‘li bilan amalga
oshiriladi. O‘yinlar jarayonida bolalar e’tiborini har bir tovushni
talaffuz qilishda lab, til, og‘iz harakatiga tortish lozim.
Kichkintoylar so‘z va gapning ma’nosiga urg‘u va ohangning
ta’sirini ham tushunib borishlari kerak. O‘zbekcha tovushlar
talaffuzi ustida ishlashda