Mavzu: maktabgacha ta'lim davrida yosh davrlarning o'ziga xos xususiyatlari. Reja: Kirish I bob. Maktabgacha ta'lim davrida yosh davrlarning òziga xos xususiyatlarining nazariy asoslari

II bob. Maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlarining amaliy tahlili
2.1 Kichik guruhlarda rivojlanishning xususiyatlari

O'rta maktabgacha yoshda bolaning jismoniy imkoniyatlari sezilarli darajada oshadi: muvofiqlashtirish yaxshilanadi, harakatlar tobora o'ziga ishonib boradi. Shu bilan birga, harakatlanish uchun doimiy ehtiyoj mavjud. Dvigatellik qobiliyatlari faol rivojlanmoqda, umuman olganda, o'rtacha maktabgacha yoshdagi yosh bolalarga qaraganda epchil va tezroq bo'ladi. Shuni ta'kidlash kerakki, 4-5 yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlari jismoniy faoliyatni haddan tashqari ko'tarmaslik uchun dozalash kerak. Buning sababi shundaki, bu davrda mushaklar tez bo'lsa ham, lekin notekis o'sadi, shuning uchun bola tezda charchaydi. Shuning uchun chaqaloqlarga dam olish uchun vaqt berish kerak.

Jismoniy rivojlanish sur'atlariga kelsak, ular 4 yoshdan 6 yoshgacha sezilarli darajada o'zgarmaydi. O'rtacha bola yiliga 5-7 sm o'sadi va 1,5-2 kg vaznga ega bo'ladi. Bola tanasining barcha a'zolari va tizimlari o'sadi va rivojlanadi.
Bolaning aqliy rivojlanishi
4-5 yoshda turli xil aqliy jarayonlar tez rivojlanadi: xotira, diqqat, idrok va boshqalar. Muhim xususiyati shundaki, ular ko'proq ongli va o'zboshimchalikga ega bo'lishadi: irodaviy fazilatlar rivojlanadi, bu kelajakda albatta foydalidir.
Hozirgi vaqtda bolaga xos bo'lgan fikrlash turi vizual-majoziydir. Bu degani, umuman olganda, bolalarning harakatlari amaliy, tajribali xarakterga ega. Ular uchun aniqlik juda muhimdir. Biroq, ular o'sib ulg'ayganlarida, fikrlash umumlashtiriladi va katta maktabgacha yoshga kelib asta-sekin og'zaki-mantiqiy fikrlashga aylanadi. Xotira miqdori sezilarli darajada oshadi: u allaqachon kichik bir she'rni yoki kattalardan ko'rsatmalarni yodlab olishga qodir. Diqqatning tasodifiyligi va barqarorligi ortadi: maktabgacha yoshdagi bolalar qisqa vaqt ichida (15-20 minut) har qanday faoliyat turiga diqqatni jamlashlari mumkin.
4-5 yoshdagi bolalarning yuqoridagi yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, maktabgacha tarbiyachilar samarali mehnat qilish va bolaning uyg'un rivojlanishi uchun sharoit yaratishi mumkin.
O'yinning roli
O'yin-kulgi faoliyati hali ham chaqaloq uchun asosiy hisoblanadi, ammo bu erta yoshga nisbatan ancha qiyinlashadi. Muloqotda qatnashadigan bolalar soni ko'paymoqda. Mavzuli rol o'ynash o'yinlari paydo bo'ladi. 4-5 yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlari shundayki, ular bir jinsdagi tengdoshlari bilan ko'proq muloqot qilishga moyil. Qizlar ko'proq oilaviy va kundalik mavzularni yaxshi ko'rishadi (qiz-onalar, do'kon). O'g'il bolalar dengizchilar, harbiylar, ritsarlar o'ynashni afzal ko'rishadi. Ushbu bosqichda bolalar birinchi musobaqalarni o'tkazishni boshlaydilar, muvaffaqiyatga erishishga intilishadi.
Ijodiy mahorat
O'rta maktabgacha yoshdagi bolalar turli xil ijodiy faoliyat turlarini o'rganishdan mamnun. Bola hikoyalarni modellashtirish, qo'llashni yaxshi ko'radi. Grafik faoliyat asosiylardan biriga aylanadi. Federal Davlat Ta'lim Standartiga muvofiq 4-5 yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlari, ushbu bosqichda maktabgacha yoshdagi bola allaqachon nozik motorli ko'nikmalarni o'zlashtirganligini ko'rsatadi, bu unga batafsil chizish va tafsilotlarga ko'proq e'tibor berish imkonini beradi. Chizma ijodiy o'zini namoyon qilish vositalaridan biriga aylanadi.
O'rtacha maktabgacha yoshdagi bola kichik ertak yoki qo'shiq yozishi, qofiyalar nima ekanligini tushunishi va ulardan foydalanishi mumkin. Jonli tasavvur va boy tasavvur sizga boshida yoki bo'sh qog'ozda butun olamlarni yaratishga imkon beradi, bu erda bola o'zi uchun har qanday rolni tanlashi mumkin.
Nutqni rivojlantirish
O'rta maktabgacha davrda nutq qobiliyatlari faol rivojlanadi. Tovush talaffuzi sezilarli darajada yaxshilanadi, so'z boyligi faol ravishda ko'payib, ikki mingga yaqin yoki undan ko'p so'zlarga etadi. 4-5 yoshdagi bolalarning nutq yoshi xususiyatlari ularning fikrlarini aniqroq ifoda etish va tengdoshlari bilan to'liq muloqot qilish imkonini beradi.
Bola allaqachon u yoki bu ob'ektni xarakterlashi, his-tuyg'ularini tasvirlashi, kichik badiiy matnni qayta hikoyalashi, kattalarning savollariga javob berishga qodir. Rivojlanishning ushbu bosqichida bolalar tilning grammatik tuzilishini o'zlashtiradilar: ular predloglarni tushunadilar va to'g'ri ishlatadilar, murakkab jumlalar tuzishni o'rganadilar va hokazo. Izchil nutq rivojlanadi.
O‘rta guruh (4-5 yosh bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bola to‘rt yoshga yetgach, uning jismoniy o‘sishi bir muncha jadallashadi, bu davr mobaynida bo‘yi 105-108 sm gacha o‘sadi, og‘irligi esa 18-19 kg bo‘ladi. Bu davrda bolaning miyasi tez rivojlanadi. Katta yarim sharlar po‘stlog‘ining faoliyati takomillashib boradi. Boladagi asosiy harakatlarning rivojlanishida jiddiy-sifat o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, ularni bajarishda tabiiylik ortib boradi, bolalarda qiyoslash ko‘nikmasi shakllanadi. Bu yoshdagi bolalarning nutqi ravon, xotirasi ancha teran, mustaqil fikrlash darajasi bir qadar rivojlangan bo‘ladi. Barcha harakat va faoliyatlarni o‘zi mustaqil bajarishga intiladi. Bu yoshda bola nihoyatda serharakat, o‘yinqaroq, o‘ta qiziquvchan bo‘ladi. U har qanday tadbirga bajonidil qatnashadi. Shuning uchun ham ularni to‘g‘ri ovqatlantirish, o‘z vaqtida uxlatish, salomatligini muhofaza qilish, ruhiy holatini nazorat qilib borish, quvnoq kayfiyatda bo‘lishini ta'minlash muhim ahamiyatga ega. Ular bilan olib boriladigan mashg‘ulotlarning mazmunini xuddi mana shunga yo‘naltirish maqsadga muvofiqdir.
Katta guruh (5-6 yosh bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bu davrda bolaning bo‘yi bu davrda 7-8 sm ga o‘sadi. Uning oyoqlari gavdasiga nisbatan tezroq rivojlanadi, og‘irligi 20-22 kg ni tashkil etadi. Bolalarning umurtqa suyaklari qotmaganligi tufayli tez qiyshayib qolishi mumkin. Shuning uchun ham suyaklarning to‘g‘ri o‘sishini ta'minlashga alohida e'tibor berish kerak. Ularning yuragi chaqaloq yuragiga nisbatan 4-5 barobar kattalashgan, biroq muskullari hali yetarli darajada mustahkamlanmagan bo‘ladi. Olti yoshga yetganda miya po‘stlog‘ining asab katakchalari rivojlanib, og‘irligi va tashqi ko‘rinishidan kattalarnikiga yaqinlashadi. Shuning uchun ham bolaning asablariga juda ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lish talab etiladi. Uning talaffuzi aniq, nutqi ravon bo‘lishini ta'minlash kerak. Bolaning bu faoliyatida nuqson bo‘lgan taqdirda uning oldini olish choralarini ko‘rish lozim. Bu yoshdagi bolalarning so‘z boyligining rivojlanishiga alohida e'tibor berish lozim. Ularning nutqidagi so‘zlar bolaning fikr ifodalash ehtiyojlarini to‘la qondirishi kerak. Bu davrda bolalarning matematik tafakkuri, hisoblash ko‘nikmalarini rivojlanishi lozim. Dastlabki iqtisodiy tushunchalarga ehtiyoj seziladi. Bolaning faraz qilish qobiliyatini jadal rivojlantirishga alohida e'tibor qaratish maqsadga muvofiqdir.
Maktabga tayyorlov guruhi (6-7 yosh bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bola hayotining yettinchi yilida undagi harakatlar ko‘lami kengayadi va aniqlashadi, uning jismida harakatlarning o‘zaro moslashuvi boshlanadi. 6-7 yoshli bolalar o‘zini idora qilish va o‘z harakatlarini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘la boshlaydi. Bu yoshdagi o‘g‘il bolalarda mustaqil faoliyat ko‘rsatish, tashabbuskorlik rivojlanadi hamda kattalar fikrini tinglash ishtiyoqi shakllanadi. Bu davrda bolaning bo‘yi 120 sm ga yetadi, og‘irligi 22-24 kg bo‘ladi. Bu yoshda bola chiniqadi, qiziquvchan bo‘ladi, o‘z salomatligini nazorat qila oladi. Uning idrok kuchi va tafakkuri jadal rivojlanadi, moddiy borliqni bilishga intila boshlaydi. Bolalarda gigienik malakalar shakllana boradi.
Bolani maktabga tayyorlash jarayonida ularda faoliyatning yangi turi bo‘lgan ta'lim olishga o‘qishga ishtiyoq uyg‘otish lozim. Bu o‘rinda bolalarni ruhan ta'lim jarayoniga kirishishga tayyorlash maqsadida dastlabki o‘quv elementlarini o‘rgatish lozim.
Har qanday olti yoshli bola maktabga qabul qilinishi mumkin. Buning uchun u jismonan, ruhan hamda aqliy jihatdan ta'lim olishga tayyor bo‘lishi kerak. Bolalarni maktabga tayyorgarlik darajasini aniqlashda tashxis markazlarining xulosalariga tayanish lozim. Shu bilan bir qatorda maktabning moddiy-texnik bazasi olti yoshli bolalarga ta'lim berish imkoniyatiga ega bo‘lishi shart. Tarbiyachining pedagogik-psixologik bilim darajasi, axloq-odobi va shaxsiy sifatlari olti yoshli bolalarga ta'lim va tarbiya berish uchun loyiq bo‘lganda, u olti yoshli bolalarni o‘qitish huquqiga ega bo‘ladi. Shuning uchun ham 6-7 yoshli bolalar, ularni qabul qiladigan maktablar hamda bu bolalarni o‘qitadigan o‘qituvchilar pedagogik-psixologik nuqtai nazardan alohida-alohida diagnostika qilinishi va shundan keyingina ta'lim jarayoniga kiritilishi kerak.
Maktabgacha ta’lim tashkiloti uzluksiz ta'lim tizimining birinchi bosqichi, jamiyatning eng muhim ijtimoiy zaminidir. Maktabgacha ta'lim tashkilot bolalarni tarbiyalash va rivojlantirish, ularni maktabga tayyorlashda yetakchi o'rin tutadi. Barcha turdagi maktabgacha ta'lim tashkilotlari O'zbekiston Respublikasi Prezidentining «2017 - 2021-yillarda maktabgacha ta'lim tizimini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to'g'risida»gi 2016-yil 29-dekabrdagi PQ-2707-son qaroriga muvofiq Vazirlar Mahkamasi qarori asosida tashkil etiladi. Davlat maktabgacha ta'lim tashkilotida ta’lim mazmuni maktabgacha ta'limga qo'yiladigan davlat talablariga asosan ishlab chiqilib, O'zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan yoki tavsiya qilingan dasturlar bilan belgilanadi. Davlat maktabgacha ta’lim tashkilotining ish tartibi va bolalarning ushbu tashkilotda bo'lish vaqti davlat maktabgacha ta’lim tashkilotining ustavi va tashkilotning qarori bilan belgilanadi.
Davlat maktabgacha ta'lim tashkiloti tibbiyot xodimlarining malakasini oshirish sog'liqni saqlash tizimidagi malaka oshirish tashkilotlarida har uch yilda kamida bir marta bepul amalga oshiriladi. Tashkilotlari mahalliy davlat hokimiyati organlari bo'lgan davlat maktabgacha ta'lim tashkilotiga bolalarni qabul qilish qabul komissiyasining qaroriga binoan maktabgacha ta'lim tashkilotlari faoliyatini metodik ta'minlash va tashkil etish tuman (shahar) bo'limlari tomonidan mazkur Nizomning 1-ilovasida keltirilgan shaklda beriladigan yo'llanmalari asosida amalga oshiriladi. Tashkilotlari boshqa tashkilotlar bo'lgan davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlariga bolalarni qabul qilish ularning tashkilotlari tomonidan belgilanadigan tartibda amalga oshiriladi. Bo'sh o'rinlar mavjud bo'lgan taqdirda, ushbu davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari bolalarni maktabgacha ta'lim tashkilotlari faoliyatini metodik ta'minlash va tashkil etish tuman (shahar) bo'limlarining yo'llanmalari bo'yicha shartnoma asosida qabul qilishi mumkin. Maktabgacha ta'lim tashkilotiga bolalarni qabul qilishda quyidagilar:
S - I va II guruh nogironlari;
S - ko'p bolali oilalarning bolalari;
S - harbiy xizmatchilarning bolalari;
S - talabalar va pedagoglarning bolalari;
S - chin yetim va ota-ona qaramog'idan mahrum bo'lgan bolalar davlat maktabgacha ta'lim tashkilotiga qabul qilishda imtiyozlardan navbatsiz foydalanadilar.
Qisqa muddatli guruhlarni tashkil etishda shtatlar jadvali, bolalarning kundalik faoliyatini tashkil etish tartibi, bolalar ro'yxati va ta’lim dasturlari ishlab chiqilgan bo'lishi lozim.