Mavzu: Mahmud Qoshģariy – turkologiya sohasining asoschisi andijon-2022 mavzu: Mahmud Qoshg’ariy – turkologiya sohasining asoschisi Reja

Asosiy qism

1. 
   Mahmud Qoshg’ariy shaxsiyati
   

Allomaning shaxsiyati, hayoti va ijodi haqidagi birlamchi ozgina ma’lumot uning «Devonu lug`oti-t-turk» asarida bor. Bu haqda sharqshunoslardan O. Prisak (128; 129), M. Xargman (125), Z.V. To`g`an (131), H. Hasanov (112) maqolalari mavjud bo`- lib, bulardagi fikrlar A.N. Kononovning Mahmud Koshg`ariy va uning ijodiga bag`ishlangan maxsus maqolada (41) o`z ifoda- sini topgan. Mahmud Koshgariyning shaxsiyati haqida uning «Devonu lug`oti-t-turk»ida va mazkur sharqshunoslarning asar- larida berilgan ma’lumotning qisqa xulosasi shunday: «Devo- nu lug`oti-t-turk»ning muqaddimasida alloma o`zini «Mahmud ibnu-l-Husayn ibn Muhammad» deb atagan. Demak, Mahmudnishъ otasi Husayn, bobosi Muhammad ismli shaxslar bo`lgan.

Mahmud Koshg`ariyning otasi Barsxonlik bo`lib, keyinchalik Koshg`arga ko`chgan. Mahmudning nisbasi «Koshg`ariy», ya’ni «Koshg`arlik»dan uning Koshg`arda tug`ilganini taxmin qilish mumkin.
Hozirgacha buyuk turkshunos tug`ilgan va vafot qidgan sana- lar hamda lug`atning qachon va qaerda yozilgani aniqlanmagan. Bular haqida turli taxminiy fikrlar bor, xolos.
O. Prisakning hisobiga ko`ra M. Koshg`ariy melodning 1029 va 1038 yillari orasida tug`ilgan. Lug`at yozishni 1072 yilda boshlab, 1078 yidda tugatgan.
Mahmud Koshg`ariyning nasabi haqidagi ma’lumotlarni uning «Devonu lug`oti-t-turk»idan olish mumkin. O. Prisak Mahmud Koshg`ariyning «Turk shaharlarini somoniylardan qo`l- ga olgan bobolarimiz» (58,136) deganiga asoslanib quyidagi fikrga keladi:
"Mahmud Koshg`ariy qoraxoniylar sulolasiga mansub bo`lgan. Mahmud Koshg`ariyning ajdodlaridan biry Bug`raxon nomi bi- ! lan ma’lum bo`lgan Xorun al-Hasan ibn Sulaymon bo`lishi mum- kin. U birinchi bo`lib Movarounnahrni zabt etgan va somoniy- lar davlatining poytaxti Buxoroni istilo qilib, qoraxo- niylar sulolasiga asos solgan.
Mahmud Koshg`ariyning otasi qoraxoniylar avlodidan bo`l- sa, u Barsxonning amiri Husayn ibn Muhammaddir.
Mahmud Koshg`ariyning qoraxoniylar avlodidan bo`lganligi uning o`sha davrdagi barcha bilimlarni puxta egallab olim bo`li- shiga yaxshi sharoit yaratgan. Bizgacha etib kelgan birdan-bir asa- rining o`ziyoq uning chuqur bilim egasi bo`lganining dalilidir.
Olim boshlang`ich, ehtimol oliy ma’lumotni ham, o`zi tug`il- gan hamda qoraxoniylar davrida yirik siyosiy va madaniy mar- kaz bo`lgan Koshg`arda olgandir.
«Kitabu-l-ansab» asarida Mahmud Koshg`ariynishъ ustozi Husayn ibn Xalifa Koshg`ariy haqida ma’lumotlar bor.
Islom hukmron bo`lgan barcha joylardagi kabi Koshg`arda ham musulmon maktablarida arab tili grammatikasi, Qur’on, hadislar, tabiiy fanlar va matematika o`qitilar edi. Mahmud Koshg`ariy tilshunoslik, jug`rofiya, tarix va boshqa fanlarga oid bilimlarini keyinchalik lug`atni tuzish davrida ham o`r- ganib, mukammallanggirib borgan bo`lishi mumkin.
O`rta asrlarda Koshg`ardan tashqari Buxoro, Nishopur, Sa- marqand, Marv, shuningdek Bag`dod musulmon madaniyati mar- kazlari bo`lganligi tarixiy va ilmiy manbalarda necha bor ta’kidlangan. Mahmud Koshg`ariy turli sohalardagi bilimla- rini ana shu joylardan birida yo bir nechasida olgan bo`lishi mumkin. U turkiy tillardan tashqari arab va fors tillarini ham a’lo darajada bilgan.
- Mahmud Koshg`ariy o`z asarining boshida aytib o`tgan ma’lu- motlariga ko`ra Buxoro va Nishopurda bo`lgan va balki yashagan ham degan fikrga kelish mumkin.
Mahmud Koshg`ariy k5chg yillar davomida turkiy xalqlar yashagan erlarni ilmiy maqsadda kezib chiqadi. Bu haqda uning o`zi «Devonu lug`oti-t-turk»ning muqadsimasida shunday deydi: «Men turklar, turkmanlar, o`g`uzlar, chig`alaylar, yagmo, qir- g`izlarning jonli tilini zehnimga joyladim. Uzoq o`rganish va izlanishlardan so`ng mana shu kitobni jozibador qilib, eng tushunarli tilda yozdim» (58, 44). 4
Mahmud Koshg`ariy lutatni yozish uchun bir necha yil tilshu- noslik, tarix va etnografiyaga oid manbalar to`plagan. Ehtimol, bu mashaqqatli ilmiy safarlarning sababi uping ona tiliga muhabbati, bu tilning arab tilidan kam emasligini isbotlash hamda uning mavqeini ko`tarish bo`lgandir.
Mahmud Koshg`ariyda turklar haqidagi turli ma’lumotlar- ni, ularning tili, og`zaki ijodi, urf-odati, turmushi, tarixi va kelib chiqishini o`z ichiga olgan asar yaratish istagi musul- monlar orasida bu xalqning siyosiy harbiy ta’siri kuchayib bo- rayotganini kuzatish natijasida paydo bo`lgan bo`lishi ham mum- kin. Mahmud Koshg`ariyning quyidagi so`zlari mazkur fikr bi- lan hamohangdir: «Turklarning o`qlaridan qutulib qolishning eng ma’qul yo`li ular tanlagan yo`ldan yurishdir. Agar arzu do- dingizni ular qalbiga etib borishini xohlasangiz ularning tilida so`zlang» (F,1b2a; 58,43).