Mavzu: Mahmud Qoshģariy – turkologiya sohasining asoschisi andijon-2022 mavzu: Mahmud Qoshg’ariy – turkologiya sohasining asoschisi Reja

1.2. «Devonu lug`oti-t-turk» asari va uning mazmuni

Mahmud Koshg`ariyning «Devonu lutoti-t-turk»dan boshqa turk sintaksisiga bag`ishlangan «Javahiru-n-nahv fi lug`ati-t- turk» nomli asari bo`lgan. Ammo u hanuz topilgan emas.

«Devoiu lug`oti-t-turk»da uning qaerda yozilgani qayd etil- magan. Olimlar orasida bu asar Bog`dodda yozilgan degan taxmi- niy fikrlar bor. Lekin muallif o`zining asarida juda ko`p shahar va qishloq nomlarini keltirgan bo`lishiga qaramay, Bog`dod haqida hech narsa yozmaydi. Shunga ko`ra, Mahmud Koshg`a- riy, ehtimol, Bog`dodda umuman bo`lmagandir, lug`at o`sha davr- ning muhim siyosiy va madaniy markazi bo`lgan Koshg`arda yozil- gan bo`lishi mumkin degan fikr ham o`rtaga tashlangan. Bu erda juda yaxshi kutubxonalar bo`lgan va bilimdon filologlar, ta- rixchilar yashagan.
Shu bilan birga «Devonu lug`oti-t-turk»ning O`rta Osiyoning madaiiyat pъllab yashnagan boshqa markazlari - Buxoro, Sa- marqand, Nishopurda yozilgan bo`lishi mumkinligi ham taxmin qilinadi (41,7).
Kitob kolofonida uni ko`chirgan xattot Muhammad ibn Abu- bakr ibn Abulfath Saviy-Damashqiy 664 yil shavvolining yi- girma ettisi dushanba kuni (01.08.1266) «Devonu lug`oti-t- turk»ni muallifning dastxatidan ko`chirib bo`lganini qayd qilgan. U kitob oxirida muallifyaing, ya’ni Mahmud Koshg`a- riyning quyidagi so`zlari bitilgan deydi:
«Kitobning ta’lifi 464 yil jumaduluvlo oyining avvali- da [25.01.1072] boshlandi va to`rt marta nazardan o`tkazib, tuzatib, ko`chirilgandan so`ng 466 yil jumadussoniy oyiningъ o`nida dushanba kuni [10. 02.1074] tugatildi...» (128, 243).
Mahmud Koshg`ariy asarining matnida ushbu lug`at bilan bog`liq yana uch sana keltirilgan. Birinchi sana kitobning ba- g`ishlovi bilan bog`liq. Kitob abbosiylar xalifasi al-Muqga- diyga taqdim etilgan. Ma’lumki, al-Muqgadiy 1075 yil apre- lidan 1094 yil fevraligacha xalifalik qilgan. Lugat esa yuqo- rida qayd qilingan sanalarga ko`ra, 1074 yil fevralda yozib tu- gatilgan.
Xartmanning fikricha, asar yozib tugatilgan vaqt bilan al- Muqtadiy xalifalik qilgan davrning mos kelmasligiga sabab shuki, Mahmud Koshg`ariy 1074 yilda lug`atni yozib tugatgan, asar muqaddimasini esa mazkur xalifa davrida yozib, unga tuh- fa qilgan.
A.V. Kononov boshqa fikrni aytadi, ya’ni lug`at al-Muqta- diyga qayta tuzatish va to`ldirishlardan keyin olib borilgan. Lugatning al-Muqtadiy nomi qayd etilgan bosh sahifalari asarning xalifaga taqdim etilishi oldidan qilingan oxirgi tahrirga tegishli. Chamasi, «Devonu lug`oti-t-turk»ning faqat ayrim qismlari tahrir qilingan va qayta ko`chirilgan bo`lsa kerak. Bu taxmin bizgacha asarning to`la tahrir qilinmagan nus- xasi etib kelgan bo`lishi mumkin degan farazni tasdiqlaydi.
. Asarda keltirilgan ikkinchi sana ushbu tarzda berilgan: «Biz bu kitobni yozganimizda 466 yilning muharrami edi, ilon yili kirdi, bu yildan so`ng 467 yil, ot yili kirdi» (58, 331).
Besim Atalayning ko`rsatishicha, «Devonu lug`oti-t-turk»- ning qo`lyozma nusxasidagi oxirgi sana shunday yozilgan: «470 yil kirdi». Bu so`zlar o`chirilgan va qizil siyoh bilan «oltmish etginchi yil kirdi» deb yozilgan.
466 hijriy yilining muharram oyi melodiy 1073 yil 6 sentyabrda boshlanib 5 oktyabrda tugagan. Ilon yili 469 hijriy yilning ikkinchi yarmi va 470 yilning birinchi yarmiga (1076- 1077) to`g`ri keladi. Lug`atda ko`rsatilgan 466 hijriy yiliga melodiyning 1073 yili mos keladi. Bunga ko`ra asardagi 470 hijriyning 467 hijriyga o`zgartirilishi xatodir.
«Devonu lug`oti-t-turk»dagi ikkinchi sananing 470 yil bo`lishi to`g`riroqdir. Lekin birinchi sana ham noto`g`ri ko`rsatilgan. Hijriy 469 yil muharram oyi 1076 yil avgust-sentyabr oylariga to`g`ri keladi. Bu fikrni lug`atda qayd etilgan uchinchi sana tasdiqlaydi.
Lug`atda «Biz ushbu kitobni yozayotgan to`rtyuz oltmish to`qqizinchi yil nah (nahang) yiliga to`g`ri keldi» deyilgan (128, 116). 469 hijriy yil melodiy 1076-1077 yillardir.
Haqiqatan ham, 469 hijriy yil nahang yilining ikkinchi yarmi va ilon yilining birinchi yarmiga to`gri keladi. Asardagi «466 hijriy muharram» sanasi esa to`g`rilanmay qolib ketgan bo`lishi mumkin.
Zakiy Validiy To`g`an «Devonu lug`oti-t-turk»dagi qayd etilgan sanalarni ko`rib chiqib, shunday xulosaga keladi: «Lu- g`at al-Qoim xalifalik qilgan davrda 1072 yil 25 yanvaridan 1074 yil 10 fevraligacha bo`lgan davrda yozilgan. U 1076-1077 yillarda tahrir qilinib xalifa al-Muqtadiyga hadya qilingan. Demak, 470 hijriy (1077) yili lug`at yozib tugatilgan deyish mumkin».
«Devonu ,tug`oti-t-turk»ningъ tuzilgan va tahrir qilingan vaqti haqida L. Bazin o`zgacha bir fikrni o`rtaga tashlaydi. Uning aytishicha, Mahmud Koshgariy o`z asarini 1072 yil 25 yan- varda yoza boshlagan. Keyinchalik to`rt marotaba tahrir qilib, 1083 yil 27 oktyabrda tugattan. Bu sana al-Muqtadiy hukmron- lik qilgan vaqtga va lug`atning eng so`nggi tahrirlarida ko`rsa- tilgan yillarga mos keladi.
«Devonu lug`oti-t-gurk»ning yaratilish davri haqidagi fikrlar shulardan iborat bo`lib, bu davr 1072-1077 yillarni o`z ichiga olgan degan fikr haqiqatga yaqin ko`rinadi (41,11).
/ " Mahmud Koshg`ariy asari yagona qo`lyozma holida bizgacha etib / kelgan. U 664 hyukriy yil 27 shavvol, melodning 1266 yil 1 av- ■ gustida Mahmud Koshg`ariyning dastxatidan ko`chirilgan. Qo`lyoz- < mani ko`chirgan xattot Muhammad ibn Abubakr ibn Abulfath as- | Saviy ad-Damashqiydir. Qo`lyozma nasx xatida bitilgan bo`lib, \ 319 varavdan iborag. Hozir bu qo`lyozma Istanbuldagi Millag
kutubxonasida, Ali Amiriy fondida 4189 raqami ostida saq- ъ lanmovda.
Mahmud Koshg`ariyning lug`ati juda katta so`z boyligiga ega. Undagi so`zlar o`zakdagi harflarning tartibiga ko`ra joylashti- rilgan. Asar hikmatli so`zlar, maqollar, she’rlar va hikoyalar /! bilan boyitilgan. Mahmud Koshg`ariy asarini sakkiz bobga 4 bo`ladi.
Birinchi bobdan alif bilan boshlanadigan so`zlar o`rin ol- gan. Ikkinchi bobda «sa:lim», ya’ni tarkibida alif, va:v, ya:ъ bo`lmagan so`zlar, uchinchi bobda «muda:’af», ya’ni ikki undoshi bir xil bo`lgan so`zlar, to`rtinchi bobda «misa:l», ya’ni «y» to- vushi bilan boshlangan so`zlar joylashgan. <<3 ava:tu-s-sala:sa», ya’ni qisqa unli sifatida o`qiladigan alif, va:v yoki ya:ъ harf- lari bor so`zlar beshinchi bobga, <<3ava:tu-l-ъarba’a», ya’ni alif, va:v va ya:ъ harflari qisqa unli sifatida va «v», «y» deb o`qiyaadigan so`zlar oltinchi bobga, «G`unna», ya’ni burun tovushli so`zlar etginchi bobga va «al-Jam’ bayna-s-sa:kiiayn», ya’ni ik- ki harakatsiz undoshli so`zlar sakkizinchi bobga kiritilgan. Har bir bob ism va fe’ldan iborat ikki qismga ajragilgan.
«Devonu lug`oti-t-turk» asarida turk qabilalarining yashash joylari, turkiy tillar tasnifi, ularning fonetikasi va gram- matikasiga oid ma’lumotlar, turk xalqlarining tarixi, jug`- rofiyasi, etnografiyasi, she’riyati va og`zaki ijodiga doir xa- barlar, turslarning eng qadimgi dunyo xaritasi berilgak. ;Gъ~ъLug`atga musulmon turklar istiqomat qilgan joylardagi И tog`lar, cho`llar, daryolar, ko`llar va boshqalarning nomlari kiri- ; tilgan. Shuningdek, lug`at turklarning hayot kechirishi uchun za- / rur ashyolar, oziq-ovqat, faxriy unvonlar, lavozimlar, hay- } vonlar, parrandalar va yovvoyi qushlar, o`simliklar, ma’danlar, | oy, hafta kunlari, kasalliklar, tarixiy va afsonaviy qahra- И monlar, bolalar o`yinlari, urug`lar va qabilalarga oid nomlar /| hamda astronomik, anatomik, harbiy va ma’muriy vazifalarga / xos atamalar, xalq taqvimi va boshqa sohalarga taalluqli so`z- И larga boyligi bilan hozirgi zamon kishisiga хИ asrda yashagan И turklarning hayot tarzi haqida ma’lumot beruvchi yagona manba | hisoblanadi.
Mahmud Koshg`ariy bu asarida birinchi bo`lib turk tillari- | ni guruhlarga ajratgan. Bunda u tilning boyligiga, talaffuz- | ning to`g`riligiga va uning fonetik, grammatik belgilariga И asoslangan. Mahmud Koshg`ariy turk til tillarini qiyoslash orqali 1 o`rgangan birinchi olim hisoblanadi.
14
www.зиёуз.cом кутубхонаси
Olim lahjalarning sofligiga ham ahamiyat beradi. U boshqa til vakillari bilan aralashmagan turklarning tili sof va aniqligini, fors va o`zga tillarga aloqador qabilalarning ti- lida o`zgarish va kamchiliklar borligini aytib o`tadi. Mahmud Koshg`ariy: «...tillarning engili o`g`uzcha», - deydi. Bunda u o`guz- chada ba’zi tovushlarning tushib qolishi va engil talaffuz qi- linishini nazarda tutadi. Olim turkiy tillarning ichida xoqo- niya (xoqonliklar) o`lkasida yashovchilarning tili eng ravon til ekanligini ta’kidlaydi (58,66).
Mahmud Koshg`ariy turkiy til va lahjalar orasidagi fone- tik farqlarni juda yaxshi bayon qiladi. Masalan, so`z boshidagi «t-d» mosligiga «tuya» ma’nosidagi «tavay» (turklarda) - «da- vay» (o`g`uzlarda) kabi misollarni keltiradi. So`z boshidagi «y»ning tushib qolishiga «yilig`» (turklarda) - «ilig» (o`g`uz- larda) kabi misollarni beradi.
Turkshunos olim sharqiy guruh tillarida o`zak tarkibida va affikslarda tor unlilar ko`p uchrashini, g`arbiy guruhda esa, aksincha, keng unlilar ustunlik qilishini tegishli misollar bilan bayon qiladi.
Mahmud Kogag`ariy turkiy tillar fonetikasi va grammati- kasi tarixi to`grisida ham ma’lumot berib o`tadi. U arab va uy- gur alifbosi xususida to`xgaladi. Unda turk bo`lmagan xalqlar uchun talaffuz qilish qiyin bo`lgan, faqat turklarning o`ziga xos bo`lgan tovushlar (p, ch, j, n, g, s) haqida, shuningdek, arab alifbosidagi turkiy so`zlarda uchramaydigan tovushlarni ifo- dalovchi ayrim harflar borasida fikr yuritadi.
Mahmud Koshg`ariy fe’ldan yasalgan otlar va ularning yasa- lishini, turk tillarida fe’llarning o`zagi uning buyruq mayli formasi ekanligini bayon qiladi.
U lugatdagi so`zlarni arab tili grammatikasi sxemasiga taqlidan harflarning soniga qarab joylashtiradi: avval ikki harflilar, keyin uch harflilar va h.k. M&hmud Koshg`ariy tur- kiy tillarda so`z tarkibi etti harfdan oshmasligini qayd etib o`tadi. Asardan fe’l, sifat, masdar kabi so`z turkumlari haqida ham qiziqarli ma’lumot olish mumkin.
Lug`atshunos va tilshunos, etnograf va folklorchi, tarixchi va geograf Mahmud Koshg`ariyning «Devonu lug`oti-t-turk» asari qoraxoniylar davrida yashagan turklar, turkmanlar, o`g`uzlar, yag`molar, chig`alay va qirg`izlar haqidagi tarixiy va jug`rofiy ma’lumotlari bilan birga ular tillarining fonetikasi, grammatikasi va leksikasiga oid