Mavzu: Korxonaning tuzilishi va boshqaruvi jixatdan bo‘limlari tarkibi bilan tanishish

Balansdan tashqari hisobvaraqlar – bu korxonaga qarashli bo‘lmagan, lekin vaqtinchalik tasarrufida bo‘lgan, aktivlarning mavjudligi va harakati, shartli huquqlar va majburiyatlar haqidagi axborotni umumlashtirishga mo‘ljallangan hisobvaraqlar. Bu hisobvaraqlar boshqa hisobvaraqlar bilan bog‘lanmaydi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy hisobotida aks ettirilmaydi.

Yangi hisobvaraqlar rejasi 9 bo‘limdan tashkil topgan:

I-Bo‘lim. 0110-0990 – Asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va boshqa uzoq muddatli aktivlar hisobvaraqlari,

II-Bo‘lim. 1010-2990 – Tovar-moddiy zahiralar hisobvaraqlari,

III-Bo‘lim. 3110-3290 – Kelgusi davrlar xarajatlari va muddati uzaytirilgan (joriy) xarajatlar,

IV-Bo‘lim. 4010-4910 – Olishga doir joriy hisobvaraqlar (debitorlar),

V-Bo‘lim. 5010-5910 – Pul mablag‘lari,qisqa muddatli investitsiyalar va boshqa joriy aktivlar,

VI-Bo‘lim. 6010-6910 – Joriy majburiyatlar (kreditorlar),

VII-Bo‘lim. 7010-7710 – Uzoq muddatli majburiyatlar (kreditorlar),

VIII-Bo‘lim. 8010-8910 – Kapital, taqsimlanmagan foyda va rezervlar,

IX-Bo‘lim. 9010-9900 – Daromadlar va xarajatlar.

Hisobvaraqlar rejasi xalq xo‘jaligi tarmoqlarining, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, xo‘jalik hisobidagi korxonalar uchun majburiy hisoblanadi, bundan bank va budjet tashkilotlari mustasno, ular o‘z ishlarining xususiyatlari hisobga olingan hisobvaraqlarning maxsus rejalariga egadir.

Xo`jalik jarayoni ro`y berganda albatta hujjatlashtirilishi shart. Masalan, tovar keltirish uchun asos bo`lgan yuk xati (tovar transport nakladnoyi), kassa kirimi va chiqim orderlari va hokazo. Bular bir xo`jalik jarayonini o`zida aks ettiradi hamda dastlabki hujjatlarga misol bo`ladi.

Shu dastlabki hujjatlar tekshirilib, ular asosida yig`ma hujjatlar tuziladi va bu hujjatlar ma'lum bir davr ichida ro`y bergan jarayonlar haqida ma'lumotlar beradi.

Yig`ma hujjatlarga tovar hisoboti, kassir hisobotini misol tariqasida keltirish mumkin.

Hujjatlar vazifasiga ko`ra 5 turga ajratiladi:

1. 
   Farmoyish beruvchi hujjatlar.
   
2. 
   Tasdiqlovchi hujjatlar.
   
3. 
   Farmoyish-tasdiqlovchi hujjatlar.
   
4. 
   Buxgalteriya hisobotiga ilova hujjatlari.
   
5. 
   Axborot hujjatlari.
   

Korxona buxgalteriyasidagi schyotlarda tegishli ma'lumotlarni aks ettirishda boshqa korxonalarda rasmiylashtirilgan hujjatlar ham asos bo`ladi. Ularga hisob-kitob schyotidan ko`chirma, unga ilova qilingan to`lov talabnomalari, mol yetkazib beruvchi tashkilot yuborgan tovar(mahsulot) uchun asos bo`luvchi yuk xati, yuk kvitansiyalari va boshqalar misol bo`ladi.

Hujjatlar maxsus blankalarga xo`jalik jarayonlarini aks ettirish orqali olinar ekan, xo`jalik jarayonlari turliligi ular aks ettirilgan hujjatlarda rekvizitlar turlicha bo`lishiga olib keladi.

Xo`jalik jarayoni sodir etilganini isbotlovchi yoki jarayon sodir etilishiga asos bo`luvchi hujjatlar bir necha mas’ul shaxslarda, bo`limlarda, korxonalarda harakatda bo`ladi va o`z mo`ljali bo`yicha xizmat qilib bo`lganidan so`ng, belgilangan tartibda arxivga topshiriladi, ya'ni hujjat aylanishi sodir bo`ladi. Demak, hujjatlarning aylanishi birlamchi hujjatlar tuzilib, ularni qayta ishlab va umumlashtirib, guruhlashdan so`ng, arxivga topshirilgungacha bo’lgan harakatidir.

Buxgalteriya hisobining har bir ob'yekti hujjatlari alohida aylanish tizimiga ega. Masalan, kassa hujjatlarining aylanishi kirim – chiqim orderlari hujjatlarini rasmiylashtirishdan boshlanib, to kassirning hisoboti va moliyaviy hisobotgacha boradi.

Buxgalteriyaga kelib tushgan hujjatlar majburiy tekshiruvdan o`tishi kerak. Hujjatni tekshirishda quyidagilarni e'tiborga olish kerak bo`ladi:

1. Shakl nuqtai nazaridan (hujjat to`g`ri to`ldirilganligi, hamma rekvizitlar mavjudligi, to`liqligi).

2. Mazmun nuqtai nazaridan (hujjatlashtirilayotgan jarayon qonuniyligi, iqtisodiy mazmunga ega ekanligi, alohida ko`rsatkichlar mantiqiy bog`liqligi, arifmetik xatolar yo`qligi).

Iqtisodiy mantiqsiz, qonunga xilof jarayonlar aks ettirilgan hujjatlar rasmiylashtirishga va jarayonning bajarilishiga qabul qilinmaydi. Bunday hujjatlar tegishli qaror qabul qilish uchun korxona boshqarma buxgalteriyalariga topshirilishi shart.

Kassa jarayonlariga asos bo`luvchi kassa kirim va chiqim orderlariga, to`lov vedomostlariga jarayon amalga oshirilgan zahoti qo`lda yoki shtampda «olindi» yoki «to`landi» degan so`zlar muddatni (kun, oy, yil) ko`rsatib aks ettirilish shart.

Buxgalteriya hisobida hujjatlar harakati, ya'ni tashkil etish yoki boshqa korxona, tashkilot va muassasalardan hisobga, qayta ishlashga, arxivga uzatish uchun olinishi ro`yxat bilan tartibga solinadi.

Hujjat aylanishi ro`yxatini tuzish ishlarini bosh buxgalter tashkil etadi va hujjat aylanishi ro`yxati korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi.

Ro`yxatni tuzishdan maqsad hisob ishlarini osonlashtirish, hujjat aylanishini oqilona tashkil etishdan iborat. Hujjat aylanishining ro`yxati sxema ko`rinishida rasmiylashtirilishi mumkin. Yoki jadval ko`rinishida bo`lib, quyidagi rekvizitlarga ega bo`ladi:

- hujjatning nomi;

- hujjatni tuzish (nusxa soni, rasmiylashtiruvchi mas’ul, bajarilishga mas’ul, bajarilish muddati);

- hujjatni tekshirish (tekshirishga mas’ul, keltiruvchi shaxs, keltirish tartibi,

keltirish muddati);

- hujjatni qayta ishlash (bajaruvchi shaxs, qayta ishlash muddati);

- arxivga berish (arxivga beruvchi shaxs, berish muddati);

- ro`yxatni tasdiqlash buyrug`ining tartib raqami va muddati;

- korxona muhri, korxona bosh buxgalteri va rahbari imzosi.

Korxona xodimlari hujjat aylanishi ro`yxatiga asosan, ular faoliyatiga taalluqli hujjatlarni tuzadi va taqdim etadi. Hujjatning o`z vaqtida to`g`ri to`ldirilishi, belgilangan muddatda taqdim etilishi, ulardagi ma'lumotlar ishonchliligiga javobgarlik shu hujjatni tuzgan va imzo chekkan shaxsga yuklatiladi.

Korxona bo`yicha hujjat aylanishining ro`yxati asosida ishlar o`z vaqtida bajarilishini bosh buxgalter nazorat qilib boradi.

Dastlabki hujjatlar, hisob vedomostlari, buxgalteriya hisobotlari va balanslari arxivga topshirilishi majburiydir.

Hujjatlar arxivga topshirilgunga qadar buxgalteriyada maxsus binoda yoki korxona rahbari tayinlagan moddiy javobgar shaxs mas’ulligida berkitiladigan shkaflarda saqlanadi.

Qat'iy hisobdagi blankalar esa ular saqlanishini ta'minlaydigan seyflarda, metall shkaflarda, maxsus binolarda saqlanadi. Aniq bir hisob vedomostiga taalluqli, joriy oyda qayta ishlangan dastlabki hujjatlar xronologik tartibda yig`ilib, arxivga ma'lumotnoma bilan uzatiladi.

Kassa orderlari, hisobdorlik hisobotlari, bank ko`chirmalari ular ilovalari bilan birga xronologik tartibda yig`iladi va taxtlanadi. Ba'zi bir hujjatlar taxtlanmasligi mumkin, ammo ularni yo`qotish yoki suiste'mollikning oldini olish maqsadida tikib qo`yiladi.

Korxona arxivida dastlabki hujjatlar, hisob registrlari va hisobotlarni saqlash tartibi O`zbekiston Respublikasi arxivi bosh boshqarmasini materiallarni saqlash ko`rsatmasiga ko`ra o`rnatiladi.

Hujjatlarning buxgalteriyadan va arxivdan boshqa tarmoq xodimlariga berilishi korxona bosh buxgalteriya ruxsati bilan amalga oshiriladi.

Korxonadan hujjatlarni faqat ayrim xodisalarni aniqlash maqsadida dastlabki tergov, prokuratura va sud tashkilotlari tomonidan amaldagi qonunchilikga javob bergan hollardagi qarorlariga asosan olinishi mumkin. Hujjat olinishi bayonnoma bilan rasmiylashtirilib, bir nusxasi korxonaning tegishli mas’ul xodimiga imzo bilan beriladi. Hujjatni olgan tashkilotning ruxsati va vakili ishtirokida tegishli mas’ul xodim olingan hujjatdan nusxa olishi mumkin. Unda asos va olingan muddat ko`rsatilishi kerak.