Mavzu: “koordinatalar sistemasining qo’llanilishi” Bajardi: Yerkebayeva Maftuna



Download 0,98 Mb.
bet2/5
Sana26.02.2022
Hajmi0,98 Mb.
#467730
1   2   3   4   5
Bog'liq
Maftuna

Adabiyotlar.................................................................................................25

Kirish
Kartezyen frantsuzlarga tegishli matematik va faylasuf Rene Dekart, kim bu g'oyani 1637 yilda nashr etgan. Uni mustaqil ravishda kashf etgan Per de Fermat, shuningdek, uch o'lchovda ishlagan, garchi Fermat kashfiyotni nashr etmagan bo'lsa. Frantsuz ruhoniysi Nikol Oresme Dekart va Fermat davrlaridan ancha oldin dekart koordinatalariga o'xshash ishlatilgan inshootlar.
Dekart ham, Fermat ham o'zlarining muolajalarida bitta o'qdan foydalanganlar va bu o'qga nisbatan o'lchangan o'zgaruvchan uzunlikka ega. Bir juft o'qni ishlatish kontseptsiyasi keyinchalik, Dekartdan keyin paydo bo'ldi La Géémetrie tomonidan 1649 yilda lotin tiliga tarjima qilingan Frans van Shooten va uning talabalari. Ushbu sharhlovchilar Dekart asarlaridagi g'oyalarni aniqlashtirishga harakat qilganda bir nechta tushunchalarni kiritdilar.
Dekart koordinatalar tizimining rivojlanishi, rivojlanishida asosiy rol o'ynaydi hisob-kitob tomonidan Isaak Nyuton va Gotfrid Vilgelm Leybnits. Samolyotning ikki koordinatali tavsifi keyinchalik vektor bo'shliqlari.
Dekartdan beri ko'plab boshqa koordinata tizimlari ishlab chiqilgan, masalan qutb koordinatalari samolyot uchun va sferik va silindrsimon koordinatalar uch o'lchovli bo'shliq uchun.
Burchak va radius tushunchalari miloddan oldingi birinchi yillarda ma’lum edi. Yunon astronomi Gipparx (miloddan oldingi 190-120yillarda) turli burchaklar uchun vatarlar uzunliklari jadvalini yaratgan. Samoviy jismlarning o’rnini aniqlash uchun qutb koordinatalaridan foydalanganligiga dalillar mavjud. Arximed o’zining “Spirallar” deb ataluvchi asarida Arximed spirali deb ataluvchi burchakdan bog’liq bo’lgan radius funksiyani ifodalaydi. Lekin yunon tadqiqotchilarining ishlarida qutb koordinatalar sistemasining yaxlit ta’rifi rivojlanadi. IX-asrda fors matematigi Xabbash al-Xasib (al-Marvazi) qibla-Makkaga yo’nalishini aniqlash uchun qutb koordinatalarini boshqa, markazi sferaning biror nuqtasida bo’lgan koordinatalar sistemasiga o’tkazish uchun xarita proyeksiyasi va sferik trigonometriya usullarini qo’lladi. Xorazmlik astronom Abu Rayhon Beruniy (973-1048) qutb koordinatalar sistemasi ta’rifini anglatuvchi g’oyani olg’a surdi. A.R. Beruniy taxminan 1025 yilda birinchi bo’lib, samoviy sferada qutb ekviazimutal, tengoraliq proyeksiyalarni tasvirladi. Qutb koordinatalar sistemasini rasman qabul qilish haqida turli farazlar mavjud. Qutb koordinatalarining kelib chiqishi va to’liq o’rganish tarixi Garvard professori Djulian Louvel Kulidjning “Qutb koordinatalarining kelib chiqishi” asarida keltirilgan. Greguar de Sen Venson va Bonaventura Kavalyerilar XVII asr o’rtalarida shunga o’xshash tushunchalarga bir-biriga bog’liq bo’lmagan holda keldilar. Sen Venson qutb sistemalarini 1625 yilda shaxsiy yozuvlarida tasvirlab, 1647 yilda o’zining ishlarida chop etgan. Kavalyeri qutb koordinatalarini Arximed spirali bilan chegaralangan yuzani hisoblashda qo’llagan. Blez Paskal keyinchalik qutb koordinatalarini parabolik yoylarning uzunliklarini hisoblash uchun qo’llagan. Isaak Nyuton qutb koordinatalari bilan qolgan to’qqizta koordinatalar sistemalari orasidagi bog’lanishlarni o’zining “Spirallar uchun yettinchi usul” deb atalgan va 1671 yilda yozilib 1936 yilda chop etilgan asarida 4 o’rgangan. Yakov Bernulli 1691 yilda “Acta eruditorum” jurnalida chop etgan maqolasida to’g’ri chiziq va nuqtaga ega bo’lgan sistemani ishlatgan va nuqtani qutb, to’g’ri chiziqni qutb o’qi deb atagan. Koordinatalar qutbdan bo’lgan masofa va qutb o’qidan burilgan burchak sifatida beriladi. Bernullining ishlari qutb koordinatalar sistemasida berilgan egri chiziqning egriligini topishga bag’ishlangan. Qutb koordinatalari atamasini Gregorio Fontanaga bog’lashadi. XVIII asrda bu atama italyan mualliflari lug’atiga kirdi.1816 yilda Djordj Pikok tarjima qilgan Silvestr Lakruaning “Differensial va integral hisobi” risolasi orqali bu termin ingliz tiliga kirib bordi. Uch o’lchovli fazolar uchun qutb koordinatalarini birinchi bo’lib Aleksiy Klero tavsiya qildi va Leonard Eyler birinchi bo’lib qutb koordinatalarning tegishli sistemalarini rivojlantirdi.


Download 0,98 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish