Mavzu: komil inson tarbiyasida husayn voiz koshifiy ilmiy merosining ahamiyati

Husayn Voiz Koshifiy (1440-1505) - movarounnahrlik taniqli olim, adib, uning “Axloqi Muhsiniy”, “Kalila va Dimna”, “Futuvvatnomai Sultoniy” asarlari Sharqda mashhur.

Amalda qo‘llanilmaydigan bilim jonsiz tanaga o‘xshaydi. Bilim daraxtdir, amal esa - uning mevasi... Hosil bermaydigan shox nosog‘lom bo‘ladi.

Hamma kishilar aqlga muhtojdirlar, aql esa amaliyotga, ish-harakatga ehtiyoj sezadi. Shuning uchun ham amaliyotni aqlning oynasi, deyishadi.
Boylik, shamshir va lashkardan tayanch izlama. Dono kishilarning pand-nasihatlariga quloq sol. Shamshir va o‘qni yo‘q qiladigan nasihatlarga amal qil.
Ey xoja, qachongacha boylik to‘playsan, ular o‘limingdan keyin qolib ketadi-ku! Agar Xorun xazinasini jamlasang ham, baribir sening ta’magirliging va ochko‘zliging tugamaydi.
Sabr bilan ishlar bitar, shoshqaloqlik boshga yetar.
Takabburga salom berma, salomga javob qaytarishi unga og‘irlik qiladi, javob bermagani esa senga og‘ir tuyuladi.
Mehmonni eshikka kuzatib qo‘yish sunnatdir.
Dunyoning ishlari siyosatsiz tartibga tushmaydi. Agar ta’lim-tarbiya, jazo to‘g‘risidagi qonun-qoida bo‘lmasa, mamlakat ishlari buziladi.
Agar adolat himoya qilinmasa, zaif va kuchli odamlar yo‘qolib ketadi. Modomiki, zaiflar qirilib ketar ekan, kuchlilar ham omon qolmaydi. Chunki kishilarning turmushi bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq. Xullasi kalom, xalqning ahvoli adolatsiz yaxshilanmaydi.
Yomonlik butun nuqsonlar majmuidir.
Jiddu jahd - serharakatlilik, g‘ayrat va matonat bilan bir ishga kirishmoqlikdir. Bu sifat eng go‘zal sifatlardan bo‘lib, himmatga tobe’dir.
Yaxshi qiliq, go‘zal muomala bir yo‘ldirki, u yo‘l bilan yurmasdan turib, izzat va sharaf manziliga yetib bo‘lmaydi. U yo‘lga qadam bosmasdan turib, vujud yukini hayvoniyat biyobonidan insoniyat dorilmulkiga eltib bo‘lmaydi.
Go‘zal fe’l-atvorning nishonasi o‘n narsadir: birinchi nishonasi -yaxshilik, ikkinchi - insofli bo‘lish, uchinchi - boshqa odamdan ayb qidirmaslik, to‘rtinchi - biror kishida nojo‘ya harakat ko‘rsa, uni yaxshi yo‘lga boshlash, beshinchi - bir odam o‘z aybiga iqror bo‘lib uzr aytsa, uzrini qabul qilish, oltinchi - boshqalar uchun mashaqqatni o‘z ustiga olish, yettinchi - faqat o‘z manfaatinigina ko‘zlamaslik, sakkizinchi - ochiq yuzli, shirin so‘zli bo‘lish, to‘qqizinchi - muhtojlarning hojatini chiqarish, o‘ninchi - muloyim va tavoze’li bo‘lishdir.
Yaxshilar bilan hamsuhbat bo‘lish va donolar bilan muloqot qilish saodatga eltadi.
To‘rt narsa saodat dalilidir: to‘g‘ri so‘z, tavoze’, halol kasb-hunar, sir saqlash.
Rostgo‘ylik oxirat kunida najotga muyassar qilur.
Takabburlik kaltabinlar va insoniylik tariqidan chiqqanlarning xislatidir.
Hayo va andisha dunyoda tartib saqlashning muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Hayo yo‘qolsa, hech kimda vijdon ham qolmaydi. (U holda) dunyoda tartib buziladi. Kishilar bir-biriga befarq qaraydigan bo‘ladilar.
Agar oradan sharmu hayo ko‘tarilsa va kishi kishidan uyalmasa, olam nizomiga xalal yetadi.
G’iybat gunohi zino gunohidan ham ulkan.
Hasad balosi ulkan fasodlar paydo qilur. Chunki hasad bag‘oyat jirkanch xislatdir.
Hasad, boshqalarning rohatini ko‘rolmaslik - hamma sifatlarning pastrog‘idir. Hasad himmat pastligi va ko‘ngil xastaligidan hosil bo‘ladi.