|
Gametofit – jinsiy bo’g’in, unda arxegoniy va anteridiy rivojlanadi. Ba’zi o’simliklarda alohida o’simtalarda hosil bo’ladi (plaun, qirqbo’g’in, qirqquloqtoifalarda) va jinssiz bo’g’in sporofit bilan almashinadi. Unda jinssiz ko’payish organlari sporangiylar hosil bo’ladi.
Sporangiylarda sporalar hosil bo’ladi. Sporangiy bir yoki bir necha qavat qobiqdan iboratdir. Sporangiy ichida ko’p hujayrali, sporogen to’qima bo’linishi natijasida urg’ochi spora hujayrasi hosil bo’ladi. U reduksion bo’linib uning har biri 4 ta gaploid hujayra tetrasporani hosil qiladi. Sporofit hamma vaqt diploid (2n) dir.
Yuksak o’simliklarda reduksion bo’linish natijasida sporangiydan va spora hosil bo’lishidir. Spora gaploiddir (n) undan gametofit rivojlanadi.
Gametofit hamma vaqt gaploiddir (n). Urug’lanish natijasida diploid (2n) nabori tiklanadi (murtak). Keyinchalik uning rivojlanishidan sporofit hosil bo’ladi.
Yuksak o’simliklar suvo’tlardan kelib chiqqan. Quruqlikka chiqish paleozoy erasining kembriy davrida sodir bo’lgan. Olimlarning fikriga ko’ra, qo’ng’ir suvo’tlarning ajdodi bo’lgan. Chunki, ularda tanasining murakkablashuvi, gametangiysimon ko’p hujayraliligi kuzatiladi. Suvo’tlarda ham gametofit va sporofit gallanish mavjud.
Quruqlikka chiqqan dastlabki o’simliklar – Psilofitlarning qoldiqlari silur davridan topilgan. Ularda quruqlik sharoitida bir qancha moslanishlar mavjud bo’lgan. O’tkazuvchi sistema, qoplovchi to’qima (unda og’izchalar bo’lgan) qalin qobiq bilan o’ralgan sporangiy.
Psilofitlarning sporofiti bizga ma’lum, gametofit hosil bo’lganligini biz bilmaymiz. Ularni yaqin avlodlarini o’rganish Yuksak o’simliklar ulardan kelib chiqqanligini isbot qilishga yordam beradi.
Quruqlikka chiqish munosabati bilan yuksak o’simliklar 2 yo’nalish bo’yicha rivojlangan, ikkita yirik evolyutsion shox – gaploid va diploid yo’nalish hosil bo’lgan. Bularning birinchi shoxi Yo’sintoifalar bo’lib, ularda gametofit stadiya ustundir. Ya’ni jinsiy hujayralar hosil bo’lishi va urug’lanish. Shundan so’ng ularda sporofit nasl rivojlanadi.
Ikkinchi evolyutsion shox – qolgan barcha yuksak o’simliklar uchun tegishlidir. Ya’ni ularda sporofit ustundir. Sporofit nasl gametofitga nisbatan quruqlik sharoitida yaxshiroq bardosh beradi. Gametofit reduksiyaga uchragan. Ba’zi vakillarida gametofit alohida o’simlikda namoyon bo’ladi (Pteridophyta, Lycopodophyta, Eguisetophyta)
Urug’li o’simliklarda gametofit reduksiyalanib ketib alohida o’simtaliligi yo’qolgan (Gymnospermatophyta, Angiospermatophyta).
Gulli o’simliklarda esa deyarli hosil bo’lmaydi. Yuksak o’simliklarda hozirgi vaqtda 300 000 dan ziyod turi bor. Ular yer sharoitida hukmron hisoblnadi. Yirik vakillari ham mavjud bo’lib, evkalipt – 90- 100 m, sekvoyyadendronlar 110-150 m va undan ham ziyod.
Xillari ko’p bo’lganligiga qaramasdan yuksak o’simliklarning tuzilishida o’xshashliklar mavjuddir.
Yuksak o’simliklarda ham tuban o’simliklarda mavjud bo’lgan sistematik kategoriyalar ishlatiladi:
O’simliklar olami – kichik olam – bo’lim – ajdod – kichik ajdod – qabila – kichik qabila – oila – kichik oila – turkum va tur kabi sistematik guruhlarga bo’linadi.
Yuksak o’simliklar turlariga nom berish ham K.Binar nomenklatura-Linneyning qo’sh nom berish uslubi ya’ni turkum va turni qo’shib aytish orqali hosil qilinadi.
Yuksak o’simliklar kichik olami – Cormobionta hozirgi zamon sistematikasiga binoan 9 ta bo’limga bo’lib o’rganiladi:
Bo’lim – Riniyatoifalar – Rhyniophyta.
Bo’lim – Zosterofiltoifalar - Zosterophyllophyta
Bo’lim – Yo’sintoifalar – Bryophyta
Bo’lim – Plauntoifalar – Lycopodiophyta.
Bo’lim – Psilottoifalar – Psilotophyta.
Bo’lim – Qirqbo’g’imtoifalar – Equisetophyta.
Bo’lim – Paporotnik yoki Qirqquloqtoifalar – Polypodiophyta (Pteridophyta).
Bo’lim – Qarag’aytoifalar (Ochiqurug’toifalar) – Pinophyta (Gymnospermatophyta)
Magnoliyatoifalar (Yopiqurug’toifalar) – Magnoliophyta (Angiospermatophyta).
Riniyatoifalar bo’limi.
Rhyniophyta – Riniyatoifalar bo’limi.
Bu bo’limning 1 ta ajdodi mavjud.
Ajdodi: Rhyniopsida- Riniofitsimonlar (ko’ksoniya, gornea, riniya, xorneofit, teniokrada, psilofit).
Rhyniopsida ajdodining asosiy turkumlari: Riniya (Rhynia), gornea (Hornea), psilofit (Psilophyton) va asteroksilon (Asteroxylon) lar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
