Мавзу: Кириш

1-asosiy savolning bayoni:
Buddaviylik dunyodagi yirik va keng tarqalgan dinlardan biridir. Uning 
vatani – Hindiston. O‘rta va Markaziy Osiyoda bu dinning kirib kelishi uzoq 
tarixga ega. Ayniqsa, Kushon imperiyasi davrida buddaviylikning mavqei ancha 
baland bo‘ldi.
Budda tarixiy shaxs sifatida talqin qilinadi. Tirik mavjudodlarni azob-
uqubatlardan qutqarish Buddaning asosiy maqsadi bo‘lgan. Uning asl ismi – 
Siddxartxa. Bu ismning ma’nosi “topshiriqni bajaruvchi” deganidir.
Otasi Siddxartxaning diniy ruhda tarbiya topishini istamadi. U hayotning 
salbiy tomonlarini o‘g‘lidan yashirib dabdabali hayotni muhayyo qildi. O‘g‘liga 
haqiqiy dunyoviy tarbiya berdi, chiroyli qizga uylantirdi.
Bir kuni Siddxartxa Gautama shahri bo‘ylab sayr qilib yurgan edi, qartaygan 
bir cholni ko‘rdi. Uning butun tanasiga yara toshgan, tarkidunyo qilgan, yillar 
davomida qaddi bukulgan edi. Shu tariqa, Siddxartxa jonli mavjudotlarning 
muqarrar azob chekishini bildi. Shu kechasi hech kimga bildirmay saroyni tark etdi 
va zohidlikda azoblarda qutqarish yo‘llarini izlay boshladi. Yetti yil davomida 
kohin braxmanlarning muqaddas kitoblarini o‘qidi. “To‘rt oliy janob haqiqat”ni 
fahmladi.
Siddxartxa Bug‘u tog‘i degan joyda birinchi marta va’z aytdi va aytgan 
va’zi Budda ta’limotiga asos bo‘lib qoldi. U 40 yil davomida shahar va qishloqlar 
bo‘ylab kezdi, o‘z ta’limotini targ‘ib qildi.
Afsonaga ko‘ra, Budda 80 yoshida vafot etgan. U o‘limi oldidan odamlarga 
shunday degan ekan: “Ey odamlar, hamma yaratilgan narsalar buzilishga mahkum 
qilingan. Kuchingiz boricha qutqarishga intiling!”. 
Buddaviylik o‘z asosiga ko‘ra braxmanizm bilan zich bog‘langan. Ruhning 
ko‘chishi braxmanizm ta’limotidir. 
Buddaviylikda qayta tug‘ilishga ishonch katta rol o‘ynaydi. Xuddi shu g‘oya 
Ku Tay afsonasida bor.

---

70 
Islomgacha bo‘lgan turkiy adabiyot namunalari orasida buddaviylikka mansub 
bo‘lgan “Oltin yorug‘” asarining ham o‘z o‘rni bor. “Oltin yorug‘” sudurlardan 
tashkil topgan. Sudur sanskritcha so‘z bo‘lib, rishta, qoida, qo‘llanma ma’nolarini 
anglatadi. Sudur hind adabiyoti, xususan, falsafiy adabiyotining alohida janri 
bo‘lib, biron ta’limotning asoslari bayon qilinadi. “Oltin yorug‘”da ma’lum 
yaxlitlikni hosil qilgan bir qancha sudur jamlanib, xuddi ipga tizilganday tasavvur 
qoldiradi. Sudur janri afsonalarni, turli muloqot shakllarini, qoidalarni, o‘gitlarni, 
pand-nasihatlarni o‘z ichiga oladi. “Oltin yorug’” turkiy tilli xalqlar orasida 
e’tiborga molik asar bo‘lgani uchun ham X-XVIII asrlar davomida o‘n marta 
ko‘chirilgan va sharqdagi ko‘p tillarga tarjima qilingan. “Oltin yorug‘”ning 
Radlov-Malov nusxasi o‘n kitobdan (bo‘lim)dan iborat. Asarni 1910-yili rus olimi 
S.E.Malov Xitoyning Gansu viloyatiga qarashli Vinshgu qishlog‘idagi buddaviylar 
ibodatxonasidan topgan. Asar qo‘lyozmasi 710 sahifadan iborat bo‘lib, 1687-yili 
ko‘chirilgan. Hozir bu nusxa Sankt-Peterburgning Osiyo muzeyida saqlanadi. 
“Oltin yorug‘”ning yaratilishida turkiy xalqlar mifologiyasi va afsonalari ham 
ta’sir ko‘rsatgan. “Oltin yorug‘”ning birinchi kitobida Erlik xon obrazi bor. Erlik 
xon turk-mo‘g‘ul mifologiyasida keng tarqalgan. Bu obraz Ku tau afsonasida ham 
uchraydi. Marhumlar shohligi hukmdori bo‘lgan Erlik xon Ku tauni yovuz 
qilmishlari uchun jazolamoqchi bo‘ladi. Afsonalarga ko‘ra Erlik qadimda ruhoniy 
bo‘lib, avliyolikning eng yuqori darajasiga erishgan va g‘ayritabiiy qudratga ega 
bo‘lgan edi. Uning o‘limi haqida ikki rivoyat bor: birinchisi – u o‘g‘irlikda 
ayblanib, tuhmatning qurboni bo‘lgan, ikkinchisi – talonchilarning jinoyatlariga 
beixtiyor guvoh bo‘lib qolgan. Oqibatda talonchilar tomonidan o‘ldirilgan. Shunisi 
ajablanarliki, Erlikning boshi olingandan keyin ham, uning tanasi tirik qolgan. 
Erlik kallasi o‘rniga ho‘kizning boshini o‘rnatib olib, qo‘rqinchli qiyofaga ega 
bo‘lib qolgan. Xullas, Erlik insonlar tasavvurida halokat keltiruvchi iblis sifatida 
qolgan. “O‘lim g‘olibi” Yamandag Erlikni mag‘lub etib, yer osti dunyosiga 
jo‘natib yuborgan. Shunday qilib, Erlik narigi dunyoning hukmdori va hakami 
bo‘lib qolgan. 

---

71 
 
“Oltin yorug‘” mazmunan va mohiyatan buddaviylik maxayana mahabiga 
mansubdir. Maxayana ta’limoti O‘rta Osiyoda, ayniqsa, Kushon davlatida shoh 
Kanishka hukmronligi davrida keng tarqalgan va rsmiy diniy oqim darajasiga 
ko‘tarilgan. Oltin yorug‘” asarining qadimgi turkiydagi to‘liq nomi “Altun onglug, 
yaruq, yaltiriqlig, qopta ko‘tulmish no‘m iliki alig no‘m bitig – Oltin rangli, 
yorug‘, yaltiroq hamma (narsa)dan ustun turadigan no‘m podshohi nomli no‘m 
bitigi” deb nomlanib, hozirgacha “Oltin yorug‘” deb atalib keladi. Asarning 
sanskritcha nomi “Suvarnapraxasa”dir.