Mavzu: Kirish. Sitologiya fanining qisqacha tarixi, qo‘llanidigan usullar. Hujayra tiplari

Sitologiya fanining uslublari (metodlari).

Yangi usullar, ayniqsa 1940 yillardan keyin rivojlangan elektron mikroskop, radioaktiv izotoplarning qo'llanilishi, hujayrani o'rganish borasida katta yutuqlarga erishishga yordam berdi. Hujayra biologiyasi borgan sari biologiyaning boshqa sohalari bilan yaqinlashmoqda.

Sitologik usullardan o'simliklar va hayvonlar selektsiyasida ular hujayrasining xromosoma tarkibini bilish, chatishtirish ishlari samarasini oshirish maqsadida qo'llaniladi. Odam hujayralari uchun ham bu usullar qo'llaniladi: xromosomalar shakli va soni o'zgarishi bilan bog’liq bo'lgan irsiy kassaliklarni aniqlashda.
Sitologik usullar qo'llaniladigan eng muhim soha tibbiyotda – saraton (rak) kasalligini aniqlashdir. Chunki bu kasallik hujayra miqyosida vujudga kelib yadroda ro'y beradigan o’zgarishlar bilan bog’liqdir.
Hozirgi zamon sitologiyasi ko’p sonli va xilma-xil tekshirish metodlariga ega bo’lib, ularsiz hujayraning tuzilishi va funksiyasi to’g’risidagi bilimlarini tuplanishi va takomil topishi mumkin bo’lmagan bo’lur edi.
Quyida biz sitologiyada eng ko’p qo’llaniladigan metodlar xaqida to‘xtalamiz.
Zamonaviy yorug’lik mikroskoplari juda mutaxassis-lashgan asbob bo’lib, hujayrani o’rganishda birinchi darajali rolini saqlab kelmoqda. Yorug’lik mikroskoplarini kattalashtirish qobiliyati ularni eng qisqa oralig’ga ega bo’lgan ikki nuqtani alohida ko’rsata olishiga bog’lik bo’ladi (2.1-rasm). Masalan: Ikkita nuqta oralig’idagi masofa qancha yakin bo’lsa, shu mikroskopni ko’rsatish qobiliyati shuncha yuqori bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda mikroskopda ko’rinadigan zarrachalar qancha mayda bo’lsa, mikroskopni ko’rsata olish darajasi ham shuncha ortiq bo’ladi.
Mikroskopni ko’rsatish qobiliyati ob’ektivni aperturasi ya’ni optik sistemaning ishlovchi teshigini kattaligiga va yorug’likni tulkin uzunligiga bog’lik.
Mikroskopni ko’rsatish darajasi quyidagi formula bilan topiladi:
a0,61 __ __
n sin
bu еrda
a- ikki nuqta oralig’idagi eng qisqa masofa
-yorug’likni tulkin uzunligi
n- muxitning yorug’lik sindirish ko’rsatkichi
- ob’ektivni optik o’ki bilan ob’ektivga tushayotgan nur o’rtasidagi burchak- nurlarni difraksiya burchagi.
0,61- o’zgarmas kattalik



2.1-rasm. Yorug‘lik mikroskopiaing ko‘rinishi

Kasrni maxrajidagi kattalik nqsin, har bir ob’ektiv uchun doimiy bo’lib, u sonli apertura deb nomlanadi. Bu qanchalik katta bo’lsa a shunchalik kichik bo’ladi, ya’ni mikroskopni ko’rsata olish qobiliyati shuncha katta bo’ladi.

Mikroskopni ko’rsatish qobiliyati ikki yo’l bilan orttiriladi. 1) Ob’ektivni sonli aperturasini ko’paytirish orqali; 2) Preparatni yoritayotgan yorug’likni tulqin uzunligini qisqartirish bilan.
Sonli aperturani ortirish uchun immersion ob’ektivlardan foydalaniladi. Bunday ob’ektiv bilan preparatni o’rtasidagi bushlik immersion suyuqliklar bilan to’ldiriladi. Havoni yorug’lik sindirish ko’rsatikichini 1 ga teng desak, immersion suyuqliklar qatoriga kiruvchi suvniki, - 1,33; glitserinniki -1,45, kedr yoginiki -1,51 ga teng bo’ladi.
Mikroskopni ko’rsata olish qobiliyatini oshirishni ikkinchi usulida yorug’lik nurlarining tulqin uzunligidan ancha qisqa bo’lgan ultrabinfsha nurlardan foydalaniladi.