Mavzu: Kirish. Ekologiya kursi, vazifasi, maqsadi, tuzilmasi va tarixi, fanni o‘rganish usullari. Tabiatni muhofaza qilishning ilmiy nazariy asoslari. Populyatsiyalar va ekotizimlar ekologiyasi

Odamlarning tug`ilgan kunidan boshlab
qarishigacha bo`lgan davri:

1.	Yangi tug`ilgan bola	-	1 – 10 kungacha
2.	Emizikli davrdagi bola	-	10 kundan 2 yilgacha
3.	Go`daklik	-	1 – 3 yosh
4.	Ilk bolalik	-	4 – 7 yosh
5.	Bolalik	-	8 – 12 yosh (o`g`il bolalar) 8 – 11 yosh (qiz bolalar)
6.	O`spirinlik	-	13 – 16 yosh (o`g`il bolalar) 12 - 15 yosh (qiz bolalar)
7.	Yoshlik	-	17 – 21yosh (o`spirinlar) 16 – 20 yosh (qizlar)
8.	Voyaga etishning birinchi davri	-	22 – 35 yosh (erkaklar) 21 – 35 yosh (ayollar)
9.	Voyaga etishning ikkinchi davri	-	36 – 60 yosh (erkaklar) 36 – 55 yosh (ayollar)
10.	Yosh qaytgan (keksaygan) davr	-	61 – 74 yosh (erkaklar) 56 – 74 yosh (ayollar)
11.	Qarilik	-	75 – 90 yosh (erkaklar, ayollar)
12.	Uzoq umr ko`rish (uzoq yashash)	-	90 yoshdan yuqorisi

Populyatsiyadagi individlarning uch turdagi tarqalishi ma`lum: 1) bir tekis; 2) tasodifiy; 3) guruhli (to`da-to`da).
Populyatsiyaning katta kichikligi bir necha sabab­larga asoslangan bo`ladi. Populyatsiyalar qo`shni populyatsiyadan kelgan in­dividlar hisobiga yoki bo`lmasa tug`ilish hisobiga kengayib borishi mum­kin.
Tug`ilishning fiziologik va ekologik xillari bo`ladi. Fiziologik tug`ilishda ideal sharoitda nazariy hisoblangan, ya`ni individlarning maksimal hosil bo`lish soni tushunilib, bunda cheklovchi omillar ta`sir etmaydi, ko`payish faqat fiziologik sabablarga ko`ra cheklanishi mumkin.
Tug`ilish quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
V = . Ushbu formula ∆N₀ = N_n2 – N_n1 – avvalgi va keyingi hisobga ko`ra organizmlar sonining ortishini bildiradi. Ushbu formula esa ∆t = t<sub>2</sub> – t<sub>1</sub> – ikkita muddatdagi hisob qilingandagi vaqtning farqi. Agar populyatsiyadagi bir individga to`g`ri keladigan yangi individlarni hisobga olinsa, bundan nisbiy tug`ilish kelib chiqadi:
V = populyatsiyadagi individlar sonining ortishi tug`ilish hisobiga ortmay, balki emigratsiya tufayli, ya`ni boshqa populyatsiyalardan individlarning kelib qo`shilishi hisobiga ham o`zgaradi. Tashqi muhitning o`zgarishidan qat`iy nazar populyatsiya sonining bir me`yorda saqlanib terishi gomestaz (yunoncha «gomeo» - o`xshash, «statis» - holat) deyiladi. Populyatsiya gomeostazi turning ekologik xususiyatlari, uning harakatchanligi, yirtqich va parazitlar hamda boshqa omillarning ta`sir etish darajasiga bog`liq bo`ladi.
A.Tensli tarificha ekotizim ichki va tashqi doiralarda moddalar va energiya almashinuviga ega bwlgan tirik va jonsiz komponentlarning cheksiz barqaror tizimi xisoblanadi. Demak, ekotizis-mikroorganizimlarga ega bulgan bir tomchi suv, wrmon, tuvaqdagi usimlik, kosmik kema, biosfera va xokazolar. Ekotizimlar biogeotsenozga nisbatan kengroq tushuncha xisoblanadi. Har qanday biogeotsenoz wz navbatida ekotizim bwla oladi, ammo h’ar qanday ekotizimni biogeotsenoz deb bulmaydi
Suktsessiya jaraenining dastlabki wrgangan, birinchi modda suktsessiya nazariyasina ishlab chiqgan, ekolog, ingli- amerika fitotsenoliklar maktabining vakillaridan biri Frederik Klements (Clementc1916) h’isoblanadi. Uning takidlashicha suktsessiya natijasida mustaqil o’simliklar h’osil bwladi, undan keyin jamoada deyarli sezilarli o’zgarish bo’lmaydi. Hamda buni oxirgi h’osil bulishi-klimaks deb ataladi. Klimaksli jamoalarning tarkibini aniqlovchi olim bu faqat iqlim deydi. Demak, klimaks-suktsessiyasining oxirgi, yakunlovchi statyasi deyiladi. Bunday monoklimaks nazariyasidan kwpchilik ekolog olimlar-masalan, Tensli voz kechib, poleklimaks maktabining vakillari qwydagi h’olatni tan oladilar: yani klimaksni shu maydondagi bitta eki bir qancha omillar erdamida aniqlash mumkin: Bularga iqlim, tuproq sharoiti, emg’ir va h’akazolarni olish mumkin.