Mavzu. Keyns va keynschilik ta’limoti

Neoklassik iqtisodiy nazariya — iqtisodiy nazariyada marjinalizm gʻoyalari anʼanalarini davom ettirgan yetakchi yoʻnalish. Bu nazariyaning eng mashhur vakillari A. Marshall (Buyuk Britaniya), L. Valras (Shveysariya), J. Klark (AKD1), K. Viksel (Shvetsiya), A. Pareto (Italiya), P. Samuelson, K. Errou (AKD1) va boshqa Hozir jaqondagi iqtisodchilarning aksariyat qismi Neoklassik iqtisodiy nazariya tarafdorlaridir. Mazkur nazariya marjinalistik tamoyillar asosida shakllanib, 20-asrdan Neoklassik iktisodiy nazariya deb nomlandi.
Neoklassik iktisodiy nazariya n.da raqobatli bozorda tovarlar, xizmatlar narxining shakllanishini va ishlab chiqarish omillarini oʻrganish uchun eng soʻnggi — meʼyoriy kattaliklar — meʼyoriy naflilik va meʼyoriy unum-dorlik, meʼyoriy tushumlar, meʼyoriy harajatlar va boshqa tahlillari qoʻllaniladi. Neoklassik iktisodiy nazariya omillari va tovarlarning bozor narxi ularning kamyobligi bilan bogʻliq. Neoklassik iktisodiy nazariya n. nuqtai nazariga kura, meʼyoriy miqdorlar kishilar oʻzlarining iqtisodiy faoliyatida qabul qila-digan qarorlarida hal qiluvchi oʻrinni egallaydi. Neoklassik iktisodiy nazariya n.ning asosiy goyasi mukammal raqobat muvozanatli iqti-sodiyotni yaratadi degan qarashdaniborat. Shuningdek, bu nazariyada iqti-sodiyot tavsifiga mikroiqtisodiy yondashuvlar ustunlik qiladi. D. Rikardo va K. Marks davrida katta munozara-ixtiloflarga sabab boʻlgan daromadlarni taqsimlash nazariyasi masalasida neoklassiklar uni juda tinch va joʻn yoʻl bilan hal etadilar: har qanday ishlab chiqarish omili egasi bu omilning meʼyoriy unumdorligiga, yaʼni qoʻshimcha yollangan ishchi ishlab chiqargan yoki kapi-talning qoʻshimcha birligi yaratgan mah-sulotga teng daromad oladi. Neoklassik iktisodiy nazariya n. har qanday bozorni talab va taklif egri chiziqlari yordamida tahlil qiladi. Talab va taklif egri chiziklari kesi-shadigan nuqta neʼmatlarning muvozanatli narxini va muvozanatli miqdorini koʻrsatib beradi.

1. 
   Marshall 1890-yilda yozilgan "Iqtisodiyot tamoyillari" asarida "siyosiy iqtisod" tushunchasidan voz kechdi va "economics" tushunchasini qoʻlladi. Bu tushunchaning yuzaga kelishi iqtisodiyotni siyosatdan xalos qilish bilan barobar voqea edi. Chunki davlatning iqtisodiyotga aralashuvchi hamma vaqt ham samarali boʻlavermagan. 1902-yildan boshlab "Ekonomiks" kursi Kembrij universitetida oʻqitila boshlandi. Yangi yoʻnalish tarafdorlari erkin raqobat va bozor gʻoyasini yana jonlantirdilar, bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning rolini keskin cheklash kerakligini koʻrsatib berishdi. Neoklassik iktisodiy nazariya n.larning bir qancha maktablari mavjud: Avstriya maktabi, Lozanna (matematik) maktabi, Kembrij (ingliz) maktabi, Amerika maktabi. Keyingi davrda (P. Samuelson) "neoklassik sintez" konsep-siyasi ham paydo boʻldi. "Neoklassik sintez" bu aslida hozirgi neokeynschilik va neoliberal goyalarni ilk neoklassik karashlar bilan birlashtirib, uygʻunlashti-rilishidir. Hozirgi davrda, ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarda Neoklassik iktisodiy nazariya n. iktisodiyot fanining amalda barcha muammolariga nisbatan qoʻllaniladi.
   

3) 20-asrning 70-y.larida sanoati rivojlangan mamlakatlar taraqqiyotida ijtimoiy yoʻnaltirilganlik kuchaydi (davlat mulki ortib bordi), davlat byudjet qarzlari koʻpaydi, ishsizlik qam oʻsdi, inflyasiya kuchli boʻldi, chuqur iqtisodiy tangliklar yuz berishi davom etdi, iqtisodiy sikllarning takrorlanish davri qisqardi, ana shunday sharoitda liberal (neoliberal) goyalar ustunlikni egallay boshladi. AQShda reygonomika, Buyuk Britaniyada tetcherizm davlatning iqtisodiyotga aralashuvini minimallashtirdi va iqtisodiy ahvol yaxshilandi. K. gʻoyalari neokeynschilik vakillari asarlarida yanada rivojlantirildi. Davlat tomonidan iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishning samaradorligi investitsiyalar uchun mablagʻlar topish, imkoni boricha aholini ish bilan toʻla band qilish va foiz normasini qatʼiy belgilashga bogʻliq boʻladi. Foiz stavkalari qanchalik past boʻlsa, investitsiyalarga ragʻbat shunchalik koʻpayadi, investitsion talab oshadi, bandlik oʻsadi, ishsizlik kamayib boradi. I.ch. omillari (kapital, mehnat, yer) qanchalik toʻla jalb etilsa, amalda oʻsib boruvchi narxlar yuzaga keladi (pulning miqdoriy nazariyasi).
Resurslar toʻliq foydalanilmagan paytda ham narxlarning moʻʼtadilligi saqlanishi mumkin. Keyns nazariyasi boʻyicha pul massasini 2 marta oshirish narxlarning 2 marta oshuviga olib kelmaydi. 3—6% ishsizlik norma deb qaraladi va "toʻla bandlik" sifatida talqin etiladi. Gʻarbdagi "Ekonomiks" mualliflari R. Makkonnell va L. Bryu yozishicha, na-zariya — bu laboratoriya fani emas. Shu sababli nazariyada ilmiy abstraksiyalash usuli bosh oʻrin tutadi. Bu usul — iqtisodiy hodisalarni ularga taʼsir etuvchi oʻtkinchi, ikkinchi darajali faktlardan xoli etgan tarzda taxdil etib, nazariy umumlashtirish (https://azkurs.org/mavzu-boshlangich-sinflarda-matematik-tushunchalarni-umumlasht.html), ilmiy xulosalar chiqarishdir. Bu usul iqti-sodiy hodisalarning tabiatini bilish, ularga xos qonuniyatlarni ochish imkonini beradi.
Abstraksiyalash asosida tushunchalar va qonunlar taʼriflanadi, ular ilmiy muomalaga kiritiladi. Abstraksiyalash yuz berganda iqtisodiyotga oid asosiy, muqim, doimo yuzaga chiqib turadigan faktlar ajratib olinadi, ular oʻrtasidagi bogʻlanish aniqlanadi. Bularning hammasi tafakkur orqali bajariladi. Abstraksiyalash boʻlmasa gʻoyat koʻp, tartiblanmagan faktlar orasida oʻralashib qolib nazariy xulosa qilib boʻlmaydi. Abstraksiyalash — bu iqtisodiyotning nazariy modelini yaratishdir.
Nazariyada induktiv usul qoʻllanilganda ayrim hodisalarni oʻrganishdan ularni umumlashtirib, xulosalar chiqarishga oʻtiladi. Deduktiv usul qoʻllanilganda umumiy xulosalardan xususiy xulosalarga, umumiylikdan aniqroq hodisalarga oʻtiladi.
Iqtisodiyot nazariyasida tarixiy va mantiqiy usullar ham bor. Tarixiy usul hodisalarni rivojlanishda olib qaraydi. Mantiqiy usul turli hodisalarning ichki mantiqiy aloqalarini aniqlab, umumiy xulosa chiqarishda qoʻllanadi.
Iqtisodiyot nazariyasida miqdoriy va sifat tahlili birgalikda qoʻllaniladi. Miqdoriy taxlil yuz berganda iqtisodiy — matematik modellashtirish ham ishtirok etadi. Bunda iqtisodiy oʻzgarishlar miqdoran taxlil etiladi, ular oʻrtasidagi aloqa bogʻlanishlar ham miqdoran oʻlchanadi, ularning naqadar oʻzgarishi baholanib, prognozlar ishlab chiqiladi. Bu usul yordamida iqtisodiy modellar yaratiladi (qarang Iqtisodiy tarakqiyot modeli). Iqtisodiyot nazariyasida gipoteza va paradigmalar qoʻllanadi. Ilmiy paradigma bu Iqtisodiyot nazariyasida qabul qilingan taxlil usullariga tayangan holda hal etiladigan muammoni qanday yechimi boʻlishini belgilashdir.
Iqtisodiyot nazariyasi yaratilish-tarixi-reja-yaratish-k.html), asosan, uch vazifani bajaradi: a) iqtisodiyot qonuniyatlarini idrok etish, iqtisodiy bilim berish, iqtisodiy savodxonlikni oshirish; b) boshqa iqtisodiy fanlar uchun asos sifatida xizmat qilish, ularga nazariy negiz boʻlish; v) iqtisodiy siyosatga doir amaliy tavsiyalar berish, siyosatni ishlab chiqishda nazariy tayanch boʻlish. Iqtisodiyot nazariyasi boshqa iqtisodiy fanlar bilan uzviy boglangan. Birinchidan, ularning yutuqlarini umumlashtirgan holda yangi xulosalar bilan boyib boradi. Ikkinchidan, umumiqtisodiy nazariyaga oid xulosalar bilan qurollantirgan holda ularning rivojlanishiga koʻmaklashadi.
Iqtisodiyot nazariyasi faniga 17-asrda Yevropada asos solingan reja-gumanistik-psixologiyaning-asosiy-tamoyillari.html), bu bozor munosabatlarining rivojlanishi bilan bogʻliq boʻlib, uning qonun va qoidalarini bilishga intilish Iqtisodiyot nazariyasini yuzaga keltirgan. U Gʻarbda paydo boʻlsada, uni oziqlantirgan iqtisodiy gʻoyalar dastlab Sharqda, xususan, Markaziy Osiyoda shakllangan. Bu oʻrinda Abu Ali ibn Sino, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Alisher Navoiy, Amir Temur, Mirzo Ulugʻbek asarlarini eslash kifoyadir. Iqtisodiyot nazariyasi dastlab "Siyosiy iqtisod" nomi bilan yuzaga kelgan. Bu tushunchani birinchi marta A. Monkretyen (Fransiya) oʻzining "Siyosiy iqtisod xaqida traktat" asarida (1615-yil) qoʻllagan. A. Monkretyen va T. Man (Angliya) Iqtisodiyot nazariyasidagi merkantilizm oqimiga asos solishgan.
Ulardan soʻng fiziokratlar maktabi paydo boʻldi (18-asr). Uning eng yirik namoyandasi "Iqtisodiy jadvallar" kitobining (1758-yil) muallifi F. Kene (Fransiya)dir. Iqtisodiyot nazariyasi tarixda eng nufuzli oʻrin egallagan oqim bu klassik siyosiy iqtisod boʻlib, uning namoyandalari A. Smit va D. Rikardo (Angliya) hisoblanadi (qarang Klassik siyosiy iqtisod maktablari). Bu maktab 18-asr oxiri — 19-asrning boshlarida tanilgan va obroʻli oqim hisoblangan. 19-asrning 2-yarmidan 20-asr boshlariga qadar Iqtisodiyot nazariyasida marjinalizm maktabi asosiy oʻrinni egallab keldi. Buning asosiy vakillari K. Menger, F. Vizer, E. Byom-Baverk (Avstriya), U. Jevons hisoblanadi.
19-asrning oxiri va 20-asr davomida Iqtisodiyot nazariyasida 3 ta yoʻnalish vujudga keldi:Birinchisi — neoklassik yoʻnalish boʻlib, uning oʻzi monetarizm [A. Marshall (Angliya), M. Fridmen (AQSH)] va neoliberalizm — [L. Mizes (Avstriya), F. Xayek (Angliya) va L. Erhard (Germaniya)]ga boʻlinadi.
Ikkinchisi — keynechilik yoʻnalishi boʻlib, uning yirik vakillari J. M. Keyns (Angliya), J. Robinson (Angliya), A. Xansen va P. Samuelson (AQSH)lar hisoblanadi.
Uchinchisi — institutsional ijti-moiy yoʻnalish boʻlib, uning koʻzga koʻringan vakillari T. Veblen, J. Komons, U. Mitchell, J. Gelbreyt (AQSH). 21-asr boshiga kelib, monetarizm maktabi ustuvorlikka ega boʻldi, chunki uning tavsiyalari koʻpchilik mamlakatlardagi iqtisodiy siyosatda oʻzining amaliy ifodasini topdi.
Muammo chuqur inqirozdan chiqishni ta'minlash, ishlab chiqarishning o'sishi va ishsizlikni engish uchun sharoit yaratish usullarini izlashda edi. Keyns tomonidan taklif qilingan konsepsiyaning mohiyati (Iqtisodiyotni inqirozdan xalos qilish usullari): "Samarali talab nazariyasi", Keynsning fikriga ko'ra, iqtisodiyotning dvigateli taklif emas, balki talabdir va aynan u rol o'ynaydi. ishlab chiqarish va ta'minotni rivojlantirishning hal qiluvchi omili. Daromad talabga teng emas, lekin, qoida tariqasida, undan oshib ketadi. Narxlar asta-sekin o'sib bormoqda, talab va taklifni muvozanatlash uchun vaqtlari yo'q. Shuning uchun davlatning aralashuvi zarur. Keyns formulasiga ko'ra: taklif talabni yaratmaydi, aksincha, talab taklifni yaratadi. Umumiy talabni oshirish uchun (bu iste'molchilar, korxonalar va tadbirkorlik ma'lum narxlar darajasida sotib olishga tayyor bo'lgan tovarlarning milliy ishlab chiqarishining haqiqiy hajmi) Keyns davlatning fiskal va pul-kredit siyosatidan foydalanishni tavsiya qildi. Kreditlar bo'yicha foizlarni kamaytirish kerak. Bu, birinchidan, tadbirkorlarga kreditlarni faolroq olishiga imkon beradi, ikkinchidan, kapital egalariga ko'proq yordam beradi foydali sarmoyalar qimmatli qog'ozlarga emas, balki ishlab chiqarishga mo'ljallangan Mamlakatning iqtisodiyoti holati va rivojlanishini ifolalovchi umumlashgan koʻrsatkichlar tizimi — milliy boylik, yalpi ichki mahsulot, yalpi milliy mahsulot, sof milliy mahsulot, milliy daromad, aholi daromadlari, davlat va xususiy investitsiyalar yigindisi, muomaladagi jami pul miqdori va sh k. jami xoʻjalik boʻyicha jamlanma, umumlashtiruvchi koʻrsatkichlar M. oʻrganadigan obʼyektlar hisoblanadi. Ayni paytda M. mamlakat miqyosida oʻrtacha daromadlar, oʻrtacha ish haqi, inflyasiya darajasi, ishsizlik, bandlik, mehnat unumdorligi singari oʻrtacha iqtisodiy koʻrsatkichlarni hamda ularga davlatning iqtisodiy siyosati koʻrsatadigan taʼsirini oʻrganadi va tadqiq etadi. Makroiqtisodiy koʻrsatkichlar, bir tomondan, maʼlum vaqt oraligʻida ishlab chiqarish hajmini hisoblash va milliy iqtisodiyotning faoliyat yuritishiga bevosita taʼsir qiluvchi omillarni aniqlash imkonini bersa, ikkinchi tomondan, ular yalpi milliy mahsulot harakatining barcha bosqichlarida, yaʼni ishlab chiqarish, taqsimlash, qayta taqsimlash va foydalanish bosqichlarida uni koʻrgazmali shaklda aks ettirishga imkon beradi. Shuningdek, oʻsishning umumlashtiruvchi koʻrsatkichlari, mamlakat iqtisodiyotini tavsiflaydigan koʻrsatkichlarning pasayishi hamda ortishi surʼatlari va unda yuz berayotgan iktisodiy jarayonlar, tuzilmaviy proporsiyalar ham M. predmeti hisoblanadi. Makroiktisodiy koʻrsatkichlar moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy xizmat koʻrsatish sohalaridagi barcha xoʻjalik yurituvchi subʼyektlar iqtisodiy faoliyatining umumiy va pirovard natijalarini qamrab oladi. Бексултон Рустамов Mt: B1-iqtisod, [19.10.2022 18:04]
M.ning asoslari ingliz olimi J.M.Keynsiint 1936-yilda nashr etilgan "Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi" asarida bayon etilgan. Neoklassik iktisodiy nazariya n.da raqobatli bozorda tovarlar, xizmatlar narxining shakllanishini va ishlab chiqarish omillarini oʻrganish uchun eng soʻnggi — meʼyoriy kattaliklar — meʼyoriy naflilik va meʼyoriy unum-dorlik, meʼyoriy tushumlar, meʼyoriy harajatlar va boshqa tahlillari qoʻllaniladi. Neoklassik iktisodiy nazariya omillari va tovarlarning bozor narxi ularning kamyobligi bilan bogʻliq. Neoklassik iktisodiy nazariya n. nuqtai nazariga kura, meʼyoriy miqdorlar kishilar oʻzlarining iqtisodiy faoliyatida qabul qila-digan qarorlarida hal qiluvchi oʻrinni egallaydi. Neoklassik iktisodiy nazariya n.ning asosiy goyasi mukammal raqobat muvozanatli iqti-sodiyotni yaratadi degan qarashdaniborat. Shuningdek, bu nazariyada iqti-sodiyot tavsifiga mikroiqtisodiy yondashuvlar ustunlik qiladi.
D. Rikardo va K. Marks davrida katta munozara-ixtiloflarga sabab boʻlgan daromadlarni taqsimlash nazariyasi masalasida neoklassiklar uni juda tinch va joʻn yoʻl bilan hal etadilar: har qanday ishlab chiqarish omili egasi bu omilning meʼyoriy unumdorligiga, yaʼni qoʻshimcha yollangan ishchi ishlab chiqargan yoki kapi-talning qoʻshimcha birligi yaratgan mah-sulotga teng daromad oladi. Neoklassik iktisodiy nazariya n. har qanday bozorni talab va taklif egri chiziqlari yordamida tahlil qiladi. Talab va taklif egri chiziklari kesi-shadigan nuqta neʼmatlarning muvozanatli narxini va muvozanatli miqdorini koʻrsatib beradi.
A. Marshall 1890-yilda yozilgan "Iqtisodiyot tamoyillari" asarida "siyosiy iqtisod" tushunchasidan voz kechdi va "economics" tushunchasini qoʻlladi. Bu tushunchaning yuzaga kelishi iqtisodiyotni siyosatdan xalos qilish bilan barobar voqea edi. Chunki davlatning iqtisodiyotga aralashuvchi hamma vaqt ham samarali boʻlavermagan. 1902-yildan boshlab "Ekonomiks" kursi Kembrij universitetida oʻqitila boshlandi. Yangi yoʻnalish tarafdorlari erkin raqobat va bozor gʻoyasini yana jonlantirdilar, bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning rolini keskin cheklash kerakligini koʻrsatib berishdi. Neoklassik iktisodiy nazariya n.larning bir qancha maktablari mavjud: Avstriya maktabi, Lozanna (matematik) maktabi, Kembrij (ingliz) maktabi, Amerika maktabi. Keyingi davrda (P. Samuelson) "neoklassik sintez" konsep-siyasi ham paydo boʻldi.
"Neoklassik sintez" bu aslida hozirgi neokeynschilik va neoliberal goyalarni ilk neoklassik karashlar bilan birlashtirib, uygʻunlashti-rilishidir. Keyns nazariyasiga ham katta zarba berildi. Maʼlum boʻldiki, davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvi ishlab chiqarishning pasayishining oldini olishga qodir emas edi. Bu nazariya neokonservativ tendentsiya bilan almashtirildi, u yana firmalarning iqtisodiy faoliyatiga davlatning aralashmasligini yoqladi. Bozorning o‘zini o‘zi tartibga solishni qayta tiklash va xususiy tadbirkorlikni rag‘batlantirish asosida makroiqtisodiy tartibga solish modeli ishlab chiqildi.
Neokonservatorlarning tavsiyalariga muvofiq AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya Federativ Respublikasi va boshqa bir qator davlatlarning iqtisodiy siyosati “samarali taklif” – xususiy tadbirkorlikni ragʻbatlantirish tamoyiliga asoslandi. Erkin tadbirkorlikni yanada foydali qilish uchun foyda va mehnat daromadiga soliqlar sezilarli darajada qisqartirildi. Davlat iqtisodiy ishlarga aralashuvini sezilarli darajada kamaytirdi, davlat korxonalarini qisman xususiylashtirish - ularni jismoniy shaxslarga sotish, aktsiyadorlik jamiyatlariga aylantirish boshlandi. Ko'pgina mamlakatlarda iqtisodiyotni rejalashtirish sezilarli darajada qisqartirildi, ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish qisqartirildi.


4) Bozor tizimining afzalliklarini baholab, keinsiyaliklar, boshqa ko'pchilik iqtisodchilar singari, bozor insoniyat jamiyati tarixi yaratgan eng ajoyib ijtimoiy institutlardan biri ekanligini ta'kidlaydilar. Bozor tizimi juda dinamik, o'zgarishlarga keng imkoniyatlar beradi, yangiliklarni qabul qiladi va yangi ehtiyojlarga moslashuvchan bo'ladi. Biroq, Keyneslar ishonganidek, bu bozor mexanizmi mutlaqo barcha iqtisodiy muammolarni samarali hal qila oladi va bozor tizimining hech qanday kamchiliklari yo'q degani emas.
Birinchidan, bozor iqtisodiyoti ichki beqaror. U ko'payishning tsiklik tabiati bilan tavsiflanadi, bunda tez o'sish inqiroz retsessiyasi bilan almashadi, shuningdek ishsizlik, ayniqsa inqiroz yillarida ko'payadi. Ikkinchidan, (va keynsliklar bu jihatni ta'kidlaydilar), bozor tizimi ijtimoiy natijaga befarq. Bozor iqtisodiyoti sharoitida boylik va daromad hukmronlik qiladi.
Ular faqat tovar va xizmatlarga kirishni ta'minlaydilar. Boyligi bo'lmagan va u yoki bu sabablarga ko'ra ishlab chiqarishga qodir bo'lmaganlar bozor mexanizmi yordamida daromad ololmaydilar. Ammo daromadga ega bo'lgan va ishlab chiqarishga qodir bo'lganlarning muammolari ham bor. Katta boyliklarni meros qilib olganlar daromad olishlari mumkin, garchi ular o'zlari hech narsa ishlab chiqarishmagan bo'lsa. Va bozor iqtisodiyotidagi omad daromad miqdorini mehnat, malaka yoki iste'doddan kam bo'lmagan holda belgilaydi. Bu shuni anglatadiki, keynsliklar, bozor kuchlarining ta'siri natijasida daromadlarni taqsimlash hech qachon jamiyatning ijtimoiy adolat haqidagi tasavvurlariga mos kelmaydi.
Bundan tashqari, barcha tovarlar va xizmatlarni bozor baholay olmaydi. Bularga, birinchi navbatda, jamoat mollari deb ataladigan narsalar kiradi: milliy mudofaa, jamoat tartibi, ob-havo prognozlari, ko'cha yoritilishi, asosiy ilmiy tadqiqotlar natijalari va boshqalar. Bozor shunday deb atalgan taqdirda ham samarasiz bo'lib chiqadi. tashqi ta'sirlar asosan atrof muhitning ifloslanishi bilan bog'liq.
"Bozordagi muvaffaqiyatsizliklar" ni bartaraf etish uchun davlatning faol aralashuvi talab etiladi, u "o'rnatilgan stabilizator" vazifasini bajarishi, iqtisodiy yoki ijtimoiy beqarorlikni bartaraf etishi (yoki tekislashi) kerak. Bu bozorni to'ldirish, bo'shliqlarni to'ldirish, bozorni tartibga solishga qodir bo'lmagan muammolarni hal qilish uchun mo'ljallangan. Mashhur amerikalik iqtisodchi Nobel mukofoti laureati P.Samuelsonning fikricha, natija - aralash iqtisodiyotdir, bu aslida eng dahshatli ofatlardan umumiy sug'urtalashning ulkan tizimi. iqtisodiy hayot.
Umumiy tushuncha asosida keynsliklar aralash tizimda davlat iqtisodiy siyosatining o'ziga xos shakl va usullarini ishlab chiqdilar. Amalda eng ko'p tan olingan davlat tomonidan tartibga solish iqtisodiyotlar tsiklga qarshi (hozirda u ko'pincha opportunistik deb ataladi) tartibga solish nazariyalarini oldi iqtisodiy o'sish.
Anti-tsiklik (kon'yunktural) tartibga solish. Hukumatga qarshi tsiklik siyosatning asosiy yo'nalishi, Keynesianlarning fikricha, investitsiyalarga ta'siri. Uning asosiy vositalari - davlat byudjeti, soliq siyosati, foiz stavkasini tartibga solish.
Sharoitlarda iqtisodiy tanazzul investitsiyalarni kengaytirishni rag'batlantirish, birinchi navbatda, xususiy talab yo'qligini qoplash maqsadida tovarlar va xizmatlar sotib olishga davlat xarajatlarini ko'paytirish orqali; ikkinchidan, bank foiz stavkasiga ta'sir qilish orqali. Investitsiyalarni kengaytirish uchun bu juda yuqori bo'lmasligi kerak. Keyneschilarning fikricha, davlat bu ta'sirni qo'shimcha pul muomalaga chiqarish orqali ta'minlaydi, buning natijasida o'rtacha inflyatsiya mumkin. Va nihoyat, uchinchidan, davlat ishlab chiqarish va iste'mol talabini oshirish maqsadida soliq stavkalarini o'zgartirish orqali investitsiya jarayoniga ta'sir ko'rsatadi.
Bu tizim hukumat choralari inqiroz sharoitida ishlab chiqarishni kengaytirishni rag'batlantirish. Haddan tashqari ishlab chiqarish inqiroziga tahdid soladigan boshlang'ich bom davrida, investitsiyalar va natijada ishlab chiqarishning o'sishini cheklaydigan hukumat choralari taklif etiladi.
Iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish. Iqtisodiy o'sish kontseptsiyalari G'arbda katta qiziqish uyg'otdi. Aynan o'sish nazariyalari tufayli 50-60-yillarda barcha rivojlangan kapitalistik davlatlar hukumatlari tomonidan Keynsiya tavsiyalari keng qo'llanilgan. XX asr. Ko'rib chiqilgan nazariyalarda iqtisodiy o'sishning eng muhim omili - bu investitsiyalar hajmi. Tartibga solish usullaridan hal qiluvchi ahamiyat davlat xarajatlariga qaratiladi, ularning kengayishi ma'lum darajada kamomadni moliyalashtirish hisobiga ta'minlanadi. Davlat xarajatlari o'sishining asosiy maqsadi - davlatning o'zidan samarali talabni oshirish va xususiy investitsiyalar uchun qulay shart -sharoitlarni yaratish. Hukumat xarajatlarining eng muhim yo'nalishlari, bu kontseptsiyaga muvofiq, tadqiqot, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma (ta'lim, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash, tibbiy yordam) hisoblanadi.O'sish nazariyalari ham, iqtisodiyotni tsiklga qarshi tartibga solish ham katta rol o'ynaydi hukumatning investitsiyalarga ta'siri. Keyns va uning izdoshlari o'z yondashuvlarini oqlaydilar animatsiya printsipi. Uning so'zlariga ko'ra, hukumat tomonidan kiritilgan sarmoyalar dinamikaga ijobiy ta'sir ko'rsatadi milliy daromad, bandlik va iste'mol. Uning ta'sir qilish mexanizmi quyidagicha. Dastlabki turtki olgan tarmoqlar xomashyo sanoati va unga aloqador tarmoqlarda ishlab chiqarishni kengaytirishga yordam beradi. Bu, o'z navbatida, aholi bandligi va iste'mol tovarlariga talabning oshishiga olib keladi, bu esa iste'mol tovarlari ishlab chiqaradigan tarmoqlarda ishlab chiqarishning kengayishiga olib keladi. Shunday qilib, zanjirli reaktsiya vujudga keladi, buning natijasida milliy daromadning o'sishi, mehnat va kapital resurslarining to'liq bandligi ta'minlanadi.
Amerika Qo'shma Shtatlari va G'arbiy Evropaning aksariyat mamlakatlari iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solish amaliyotida keynziy kontseptsiyalardan foydalanish ko'plab G'arb ijtimoiy olimlari va siyosatchilarida aralash iqtisodiyotning deyarli ideal modeli topilganiga ishonchni uyg'otdi. Unda bozor dastagi samaradorlikni ta'minlaydi, davlat esa xususiy tadbirkorlik va bozordan qolgan bo'sh joylarni to'ldiradi, to'g'rilaydi va to'ldiradi, iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikka erishadi. Ko'p faktlar iqtisodiy rivojlanish tsiklni ma'lum darajada yumshatish mumkinligiga guvohlik berdi. Iqtisodiy o'sish siyosati ilmiy -texnik inqilobni va uning yutuqlaridan iqtisodiyotning turli sohalarida foydalanishni rag'batlantirdi. Bunga davlatning sanoat infratuzilmasi sarmoyalari ham yordam berdi. Hukumatning kadrlarni o'qitish, o'qitish va qayta tayyorlash xarajatlari ilmiy -texnik inqilob talablari bilan belgilanadigan yangi malakali xodimni shakllantirishga imkon berdi.Ma'lum bo'lishicha, Keyns nazariyasi tomonidan qo'yilgan vazifalar - bozor kapitalistik iqtisodiyotining jamiyat uchun "zararli" oqibatlarini bartaraf etish, uning ijobiy xususiyatlarini saqlab qolish –uzoq muddatda hal qilinishi qiyin. Tadbirkorlik tashabbusi va samaradorligi beqarorlik, ishsizlik, tengsizlik va boshqa kiruvchi oqibatlar bilan to'lanishi kerak. Lekin uzluksiz harakatlanish impulsini yo'qotmaslik uchun to'lash kerak, ularsiz kapital kapital bo'lishdan to'xtaydi. Neoklassiklar shunday fikrda. Keynesliklar uchun muqobil "iqtisodiy samaradorlik" yoki "ijtimoiy adolat" ikkinchisi foydasiga hal qilinadi. Davlat iqtisodiy siyosatining maqsadlari, ularning nuqtai nazaridan, ishchi kuchining yuqori darajadagi bandligi, iqtisodiy rivojlanishning barqarorligi, iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish, ijtimoiy siyosat va taqsimotda ijtimoiy adolatni ta'minlashdan iborat. Keyns, shuningdek, pul-kredit siyosatining samaradorligi ma'lum bir chegaradan oshib, iqtisodiyot "likvidlik tuzog'iga" tushib qolishi mumkinligi bilan cheklanganligini tushundi, bunda pul massasining inflyatsiyasi amalda foiz stavkasini pasaytirmaydi. .
Shunga qaramay, Keyns investitsiyalar o'sishini rag'batlantirishning yanada samarali usuli sifatida tan olingan byudjet siyosati... Shu bilan birga, u davlat xarajatlarining ko'payishini nazarda tutgan. U shunday deb yozgan edi: "Men kapital tovarlarning cheklangan samaradorligini uzoq muddatli nuqtai nazardan baholay oladigan va umumiy ijtimoiy imtiyozlarga asoslangan hukumat to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalarni boshqarish uchun mas'uliyatni oshiradi deb umid qilaman". Keyns xususiy tadbirkorlarni moliyalashtirish haqida gapirdi davlat byudjeti depressiya paytida xususiy investitsiyalar kamayadi.
Bu pasayish daromad olish haqidagi pessimistik qarash bilan bog'liq. Keynsning so'zlariga ko'ra, hukumatning moliyaviy -iqtisodiy siyosatini barqarorlashtirishning asosiy muvaffaqiyat mezoni - bu tashqi talablarga, hatto hukumatning tashqi ko'rinishi uchun sarflaydigan mablag'lari ham foydasiz bo'ladi.
U haddan tashqari ishlab chiqarish inqirozida davlatning samarasiz maqsadlar uchun sarflagan mablag'larini afzal ko'rdi, chunki ular tovarlar taklifining ko'payishi bilan birga kelmaydi.Xususiy investitsiyalarni ko'paytirish uchun zarur bo'lgan resurslar hajmini oshirish maqsadida, shuningdek, tovarlar va xizmatlarni davlat xaridlarini tashkil etish ko'zda tutilgan edi.Umuman olganda, Keyns davlat sarmoyasini emas, balki joriy investitsiyalarni davlat sarmoyasini talab qildi. Yuqorida aytib o'tganimizdek, Keyns talabning samaradorligiga erishish va uning vositachiligi orqali bandlikni oshirish va milliy daromad o'sishini investitsiyalarni rag'batlantirishga katta ahamiyat berdi.
Biroq, "Umumiy nazariya ..." ning yakuniy qismida u shunga qaramay ishlab chiqarishni kengaytirishning ikkita usulidan foydalanish kerak, degan xulosaga keladi: ham sarmoyaning ko'payishi, ham iste'molning ko'payishi. Yozuvchi jamoat ishlarini tashkil etishni, shuningdek, davlat xizmatchilarining iste'molini iste'molga moyillik o'sishiga ta'sir qiluvchi asosiy omil deb tan oldi. Keyns o'z ishida daromadning bir qismini iste'mol qilishga moyil bo'lgan guruhlar foydasiga qayta taqsimlash orqali boylik tengsizligini kamaytirish maqsadga muvofiqligi g'oyasini ifoda etdi. Bu guruhlarga ish haqi bilan band bo'lganlar kiradi, ayniqsa kam daromadli. Bu tavsiyalar Keynsning "asosiy psixologik qonuniga" mos keladi, unga ko'ra daromad kam bo'lsa, iste'mol qilish moyilligi yuqori bo'ladi.
Binobarin, aholini davlat tomonidan qo'llab -quvvatlash samaradorligi yanada kuchli seziladi. Keyns g'oyalarini aks ettiruvchi iqtisodiy siyosat, agar talab umumiy pul va moliyaviy vositalar orqali tartibga solingan bo'lsa, Ikkinchi jahon urushidan keyin dunyoning aksariyat rivojlangan davlatlari tomonidan olib borilgan. Bu mamlakatlar iqtisodiyotidagi davriy tebranishlarni yumshatishga katta hissa qo'shgan, deb ishoniladi. Bu kontseptsiya nafaqat iqtisodiyot sohasida, balki ta'lim, sog'liqni saqlash, huquq va hokazolarda ham ancha mustahkam mavqega ega bo'ldi. Tarkibiy qismlardan biri davlat idoralari boshqaruv federal shartnoma tizimiga (FKS) aylandi. 70 -yillardan boshlab 60-70 milliard dollar yoki federal byudjet mablag'larining 1/3 qismigacha har yili FCC orqali tovar va xizmatlarga davlat buyurtmalarini joylashtirish va boshqarish uchun qayta taqsimlanadi. 75% dan ko'prog'i yangi harbiy va fuqarolik texnikasiga to'g'ri keladi.Shunday qilib, boshqaruv organlarining markazlashtirilmagan tarkibi mavjudligiga qaramay, iqtisodiy rivojlangan demokratik mamlakatlarda boshqaruv organlarining markazlashuvi ob'ektiv ravishda kuchayib bormoqda, bu tizimning zarur muvofiqlashtirilishi va boshqarilishini ta'minlaydi, bu esa ularning soni ortishi bilan tasdiqlanadi. federal organlar menejment, ularda ishlaydigan xodimlar soni va ularning ta'sir ko'lamining oshishi.
Rossiyaga kelsak, bozorga va amalda kapitalizmga o'tish maqsadida o'tkazilgan islohotlar davrida mamlakat iqtisodiyotini barqarorlashtirish uchun Keyns retseptlarining qo'llanilishi to'g'risida savollar tug'ildi. 90 -yillarda. Rossiyada asosiy kapitalga investitsiyalarning katta pasayishi va shu bilan bog'liq YaIMning real kamayishi kuzatildi. Shu sababli, yalpi talabni, xususan, investitsiyalarni tartibga solish bo'yicha Keyneschilik g'oyalaridan uzoq muddatda foydalanish mumkin. Biroq, Rossiya iqtisodiyotida hal qilinmagan muammolar mavjud (bozor mexanizmining etarli darajada rivojlanmaganligi, asosiy kapitalning katta amortizatsiyasi), bu Keyns retseptlarini rus voqelikiga mutlaq o'tkazilishini anglatmaydi. Keyns shuni ko'rsatdiki, bu tizim resurslarni taqsimlash sohasida muvaffaqiyatsizlikka uchraydi va ta'minlamaydi to'liq foydalanish eng muhim manba - mehnat. Shu bilan birga, u ishsizlik muammosini demokratik tizim doirasida hal qilish vazifasini qo'ydi.
Keyns iqtisodiyot fani va uning vakillarini hal qilishda muhim rol o'ynadi, qolgan bilimdon jamiyat bilan birgalikda tizimli inqirozdan chiqish uchun etakchi kuch sifatida harakat qildi.Keyns demokratiyani zamonaviy tsivilizatsiyaning eng muhim xususiyati deb bildi, shuning uchun u oldingi davr fan va amaliyoti uchun noan'anaviy bo'lsa -da, lekin ijtimoiy muammolar bilan shug'ullanadigan demokratik jamiyat uchun maqbul bo'lgan muammolarni hal qilish yo'llarini taklif qildi. Bugungi kunda Keyns erkin jamiyat ideallaridan chetlashgani, davlat buyrug'ini oqlaganligi va boshqalar uchun tanqid qilinadi. Ammo shuni unutmasligimiz kerakki, u o'z retseptlarini rus bolshevizmi va nemis fashizmi iqtisodiy va ijtimoiy betartiblikka haqiqiy alternativa bo'lgan paytda taklif qilgan. Ehtimol, davlatning tartibga solish funktsiyasini kuchaytirish demokratiyani saqlab qolishning yagona yo'li edi.