Matematik ishlov berish usullari. Miqdoriy ma’lumotlarga ishlov berish usullariga tadqiqot xulosalarini chiqarishning statistik usullari hamda ular o'rtasidagi ma’lum aloqalarini aniqlash, ilgari surilgan gipotezaning haqqoniyligini tekshirish kabilar hisoblanadi. Natijalarga matematik ishlov berish, tadqiqotlarning isbotlanganligini (reprezantliligi) tanlab beradi.
Sifat ko‘rsatkichlarining miqdoriy ishlov berilganlik bilan bir qatorda psixologik tadqiqotning ob’yektligi sezgilari darajada oshiriladi. Tadqiqot usullarining tug'riligi nafaqat qo'llanilgan matematik apparatning takomillashganligiga balki, o'rganayotgan hodisa va ob’yektlarni real miqdoriy tavsiflarini qay darajada aks etishiga bog‘liq. Bu talablarga rioya etmaslik, matematik o'lchovni oddiy formulalar o'yiniga aylantiradi.
Ta’lim yoki tarbiyaning u yoki bu amallarini yoki tomonlarini baholash uchun miqdoriy belgilarni topish - matematik muammo hisoblanmaydi.Bu vazifani tadqiqotchi psixologlar hal etishi kerak. Ammo bu masalani hal etish uchun ulchov usullarining qo‘llash chegaralari va sharoitlarini hisobga olib, psixologik hodisalarni tug'ri o'lchash kerak bo'ladi.
O'lchov - ma’lum qoidalarga muvofik voqealar va ob’yektlarga raqamlarni quyib, yozish raqamli tavsiflarni, narsa - buyum va hodisalarga qushilib yozilishining eng oddiy metod - ularni qayd etishdir. Qayd etishning mohiyati shundaki - qandaydir belgini ajratib kuzatish va eksperimentda shu belgisi bo'lgan predmet yoki hodisa paydo bo'lsa shu holat muntazam qayd etib boriladi. Masalan, o'qish sabablarini o‘rganishda so'rovnoma asosida javobning u yoki bu variantini tanlangan talabalar sonini aniqlashadi qayd etish natijalariga statistik ishlov berish o'rganilayotgan hodisalarga nisbatan ayrim muxim umumlashgan va hulosalarni qilish imkonini beradi. Qayd etishning muxim xususiyati shundaki, u psixologik —pyedagogik tadqiqotlarda ko‘p uchraydigan hol bo‘lib, ya’ni o'rganilayotgan hodisalarning belgilarini aniqlash, imkoni bo'lmagan hollarda ham miqdoriy jihatlarini tahlil qiladi.
Masalan talabalarning bilim va malakalari darajasini, u yoki bu ma’naviy sifatlarining rivojlanishi bu ta’lim metodining samarali darajasini tug'ri o'lchash qiyin. Ammo shunga tegishli voqealarni - xatolar, o‘zini tutishi va hokazolarni qayd etib, bu sifatlarning ma’lum miqdoriy tavsifini olish mumkin. Demak, ular paydo bulishining qonuniyatlarini o'rganish mumkin.
Ma’lumotlarga miqdoriy tavsif berishning keyingi metodi - tartibga solish operasiyasidir.Uning mohiyati shundaki, o'rganilayotgan xodisalar ma’lum belgi hajmining o'sish yoki pasayish tartibida joylashadi.Keyin ob’yektlarning har qaysi guruhiga o'sish yoki pasayish qatoridagi bir guruh o'rniga tegishli bo'lgan son bo'ladi.Bu ob’yektlarda o'rganilayotgan sifatning tartibini ko'rsatib beruvchi sondir.
Ma’lumotlarni tartibga solgandan keyin ularni guruhlashadi.Buning uchun o'rganilayotgan sifat ma’nosini ma’lum intervali o'lchov belgisi deb qabul qilinadi. O'rganilayotgan xodisalarda belgi ma’nosi necha marta shu o'lchov birligi kuzatilayotgan prayektda namoyon etilishi son bilan belgilanadi. Ma’lum sabablarga ko‘ra, matematik apparatni qo‘llashda va o'lchovda qiyinchiliklar kelib chiqadi.
O'lchov natijasida olingan miqdoriy sifatlar matematik statistika usullari yordamida ishlab chiqiladi va bu empirik natijalarni umumlashtirishga “Tasodifiy” natijalar sababini tushuntirishga unga ma’lum ishonarli izoh berishga imkon beradi. Amaliy psixologiyada miqdoriy ma’lumotlarga ishlov berishning eng keng tarqalgan usullari - dispersion, korrelyasion va faktorli tahlil usullaridir.
Dispersion tahlil - o‘rganilayotgan uzgaruvchiga turli omillarning ta’sirini tahlil etish imkonini beruvchi statistik usuldir.Dispersion tahlilning moxiyati shundaki o'rganilayotgan sifat mustakil tarkibiy qismlarga bo'linib ketadi, bu qismlarning har biri u yoki bu omilning yoki o‘zaro aloqaning ta’sirini tavsiflab beradi.
Korrelyasion tahlil - urganilayotgan sifatlar yoki omillar aloqasining shakli, belgisi yoki zichligini baholash statistik metoddir.
Faktorli tahlil - ko‘p o'lchovli matematik statistika metod bo‘lib, bu usul statistik jihatdan bog‘liq sifatlarni o'rganishda qo‘llaniladi. Bu usul ilmiy tadqiqotlarning boshlang'ich bosqichlarida sermaxsul hisoblanadi, chunki bu paytda o'rganilayotgan sohadagi qonuniyatlarni ajratish kerak bo'ladi. Tadqiqotlarga matematik ishlov berishning boshqa metod xam mavjud. Biz eng ko‘p tarqalgan usullarini ko'rib chiqdik. Tadqiqot tajribasi shuni ko'rsatadiki, matematik ishlov berish ko‘pgina muxim psixologik tavsiflarni, ularning alokalari, munosabatlari, konuniyatlarini urnatish va tasvirlashning samarali vositasi hisoblanadi.
Tadqiqot usullarini tavsiflash hulosalarida shuni ta’kidlash kerakki, ayrim usullarni boshqalariga qarama-qarshi qo'yish yoki qaysilarinidir imkoniyatlarini absolyutlashtirib bo'lmaydi. U yoki bu usulni tanlash tadqiqot predmeti va vazifalari bilan belgilanadi. Har qaysi psixologik tadqiqotlarda o‘zaro bir-birini to'ldiruvchi va xaqqoniy hulosalar chiqarish imkonini beruvchi usullar kompleksi qo‘llaniladi.
