Mavzu: kasallik qo'ZG'atuvchi bir hujayralilar. Mundarija. Kirish

Abuladze K.I. i dr. Parazitologiya i invazionno’e bolezni 

---

7 
Homilador ayollar infektsiyalanganida homilador bo'lishlari mumkin yoki 
platsenta orqali toksoplazmozni homilaga etkazishlari mumkin, bu esa bolaning ko'r 
bo'lib qolishiga va / yoki aqliy rivojlanishiga olib keladi. Uy mushukining vaqti-
vaqti bilan najas tekshiruvi va etarlicha davolanish yuqtirishni oldini oladi, 
shuningdek parhezda yarim pishirilgan go'shtni iste'mol qilishni oldini oladi.
4
Pneumocysts carinii trofozoitlarni o'z ichiga olgan kistalarni nafas olganda 
interstitsial 
plazma 
hujayrali 
pnevmoniyaga 
olib 
keladi. 
Parvumning 
kriptosporidiyasi, odatda, suv yoki uning oosistlari bilan ifloslangan oziq-ovqatlarni 
ichishi orqali yuqadi, ichak infektsiyasini keltirib chiqaradi va immuniteti pasaygan 
bemorlarda diareya surunkali bo'lib, isitma bilan birga keladi.
5
Coccidian turlari 
ikkala umurtqali va umurtqasiz hayvonlarning epitelial to'qimalariga zarar etkazadi, 
Gregariya turlari esa umurtqasizlar kabi tanadagi bo'shliqlarda joylashgan. 
Shuningdek, gastroenteritni ko'ring; Bezgak va parazitar infektsiyalar fiziologiyasi; 
Mikrob taksonomiyasi
6
Apicomplexa (Sporozoa) Parazitar prototsistlarning philium (shuningdek, 
protozoaga qarang), ularning a'zolari bir qator hayvonlarning turli xil egalariga ega 
bo'lishi mumkin. Ularning murakkab hayot aylanishi aseksual ko'payish (ko'p 
parchalanish) va jinsiy ko'payish va bardoshli sporalarni ishlab chiqarishni o'z 
ichiga oladi (rasmga qarang). Phylumga bezgak (Plazmodium) va toksoplazmoz 
(Toksoplazma) keltirib chiqaradigan vositalar kiradi. Sporozoa (protozoa phylum) 
Hayotiy tsikl spora hosil qilish yoki kist hosil qilish bosqichini o'z ichiga oladigan 
protozoyaning subfilyumidir. Aseksual ko'payish ko'p parchalanish natijasida sodir 
bo'ladi. Barcha a'zolar hayvonot olamida parazit, parazitizatsiya qiluvchi 
xostlardir. Ba'zi turlari muhim kasalliklarga olib kelishi mumkin.
4
Abduraxmanov G.M., Lopatan I.K., Ismailov Sh.I. Osnovo’ zoologii i zoogeografii. Uchebnik dlya studentov vo’sshix 
pedagogicheskix uchebno’x zavedeniy. M., Izdatelskiy tsentr «Akademiya» 2001.
 
5
Abuladze K.I. i dr. Parazitologiya i invazionno’e bolezni selskoxozyaystvenno’x jivotno’x. Uchebnik dlya studentov 
VUZov po spetsialnosti "Veterinariya". M., 1990. 
 
6
Akbaev M.Sh. i dr. Parazitologiya i invazionno’e bolezni jivotno’x. Uchebnik dlya studentov VUZov po spetsialnosti 
«Veterinariya». M. KOLOS, 2000.

---

8 
SPORALILAR (Sporozoa) — bir hujayralilar kenja dunyosiga mansub 
gʻayvonlar tipi. Xivchinlilardan kelib chiqqan. Sporalilar turli hayvonlar va 
odamning hujayra, toʻqima va organlarida parazitlik qilib, ogʻir kasalliklarni keltirib 
chiqaradi. Parazit hayot kechirish taʼsirida tana tuzilishi birmuncha soddalashgan.
1-rasm 
Harakatlanish organoidlari, qisqaruvchi va ovqat xazm qiluvchi vakuollari 
rivojlanmagan. Hayot sikli spora xrsil qilish bilan tugallanadi; spora qobigʻi 
parazitni noqulay muhit taʼsiridan himoya qiladi. Sporalilar hayot siklida jinssiz, 
jinsiy va sporogoniya jarayonlari almashinib turadi. Jinssiz koʻpayish hujayraning 
koʻp marta boʻlinishi (shizogoniya), jinsiy koʻpayish esa koʻpchilik sporalilarda ikki 
xil tipdagi gametalar (anizogametalar)ning kopulsiyasidan iborat. Faqat fegarinalar 
bir xil tipdagi gametalar (izogametalar) gʻosil qiladi. Zigotasi, odatda, qalin pust 
bilan uralgan boʻlib, ootsista deyiladi. Ootsista ichida sporogoniya natijasida 
sporozoitlar hosil boʻlishi bilan parazitning rivojlanish sikli tugallanadi. Sporalilar 
tipiga 400 dan ortiq tur kiradi. Sporalilar tipi fegarinalar va koksidiyasimonlar 

---

9 
sinflariga ajratiladi. Ayrim Sporalilarning rivojlanishi bitta xujayinda oʻtadi 
(koʻpchilik koksidiyalar) va ootsistlari yordamida tarqaladi. Boshqa Sporalilarning 
rivojlanishi ikkita xoʻjayinda, yaʼni jinssiz koʻpayishi bir xoʻjayinda, gametogenez 
va sporogoniya davrlari boshqa xoʻjayinda oʻtadi. Bunday Sporalilar hayvonlar va 
odamga alimentar yoʻl bilan (zararlanmagan hayvon zararlangan hayvonni yeyishi) 
yoki qon soʻruvchi hasharotlar orqali (bezgak parazitining chivin opkali yuqishi) 
oʻtadi. 
2-rasm 
Qon sporalilar (Haemosporidia) kenja turkumi vakillari odam va issiq
qonli hayvonlarning qizil qon hujayralari - eritrotsitlarida parazitlik qiladi. Bu
kenja turkumga 100 ga yaqin tur kiradi. Qon sporalilar eymеriyasimоnlаr singari
hujayra ichida yashaydigan parazitlar bo'lsada, lekin ularning hayot sikli bir
necha xo’jayinda o’tadi. Masalan, bu kenja turkumning eng muhim vakili odamda 
bezgak kasalligini keltirib chiqaradigan bezgak plazmodiysining rivojlanishi ikkita 
xo’jayinda o’tadi. Jinssiz rivojlanishi hamda makro va mikrogametotsitlar odam
qizil qon tanachalarida yetishadi. Bezgak chivinida (Anopheles) esa jinsiy
rivojlanish ketadi. Eymеriyasimоnlаrdan farq qilib, bezgak plazmodiylarning
hayot sikli xo’jayinlar (chivin va odam) organizmida o’tadi, tashqi muhitga
chiqmaydi. Odamlar orasida bezgak kasalini tarqatuvchi sporalilar plazmodium 

---

10 
deyiladi. Bu kasallik eramizdan oldin ham ma'lum bo’lgan. U vaqtlarda bu 
kasallikning kelib chiqish sababi va odamlarga yuqish yo’llari aniqlanmagan.
Lekin, shunga qaramasdan, bu kasallikning botqoqliklarga aloqasi borligini 
bilishgan, shuning uchun ham "botqoq isitmasi" deb atalgan. Bezgak 
plazmodiumlarini birinchi marta 1879-yilda rus olimi V.I. Afanasyev va 1880-yilda
fransuz olimi Alfons Laveren kashf etganlar. Bezgak kasalini chivinlar 
yuqtirishini esa 1895-yilda ingliz olimi R. Ross va italiyalik olim J. Grassi 
aniqlashgan. Odamlarda bezgakning asosan 4 ta turi parazitlik qiladi: Plasmodium
vivax - uch kunlik bezgak qo’zg’atuvchisi, ya'ni isitma har 48 soatdan keyin 
qaytarilib turadi. Plasmodium malariae - to’rt kunlik bezgak qo’zg’atuvchisi,
ya'ni isitma har 72 soatdan keyin qaytarilib turadi. Plasmodium falcipharum -
24-48 soat oralab xuruj qilib turadigan va ko’pincha juda og'ir o’tadigan tropik 
bezgak qo’zg’atuvchisidir. Plasmodium ovale - uch kunlik bezgak
qo’zg’atuvchisi, ya'ni isitma har 48 soatdan keyin qaytarilib turadi. Bu bezgak 
qo’zg’atuvchisi juda kamdan-kam Afrika va Osiyo mamlakatlarida uchraydi.
Mustaqil davlatlar hamdo’stligi mam-lakatlarida bu kasallikning qo’zg’atuvchisi 
bir mart 
1924-yilda Ufa shahrida uchragan. Uch kunlik bezgak plazmodiumi (Plasmodium 
vivax) ning rivojlanishi quyidagicha ketadi. 
Bu parazitning qo’zg’atuvchisi bilan zararlangan bezgak chivini odam qonini 
so’rganida, chivin so’lagida bo’lgan sporozoitlar odam qoniga o’tadi, qon orqali esa
jigar va taloq to’qimalariga kelib, ko’paya boshlaydi, ya'ni yadrolari bir
nechtaga bo’linadi, so’ngra yadro soniga qarab, sitoplazma ham o’shanchaga
ajraladi va parazitning navbatdagi avlodi-merozoitlar paydo bo’ladi. Keyinchalik,
merozoitlar qizil qon tanachalariga kirib, gemoglobin plazmasi bilan oziqlanadi. 
Parazitning eritrotsitlar gemoglobini hisobiga oziqlanib o’sadigan davriga 
trofozoitlar deyiladi. Eritrotsitlarda rivojlanishning boshlanish davrida
trofozoitlar tanasining markazida vakuola bo’lganligi uchun uzuk shaklida
ko’rinadi. Keyinchalik vakuola yo’qoladi va parazit amyobasimon shakliga kiradi.
Trofozoitlardan bo’linib ko’payuvchi shizontlar hosil bo’ladi.

---

11