Mavzu: Joyda xaritasiz o‘lchash va orentirlanish mashg‘ulot

2-o‘quv 
savoli. 
Kunduzi va 
tunda orentir 
(mo‘njal) va 
nishonni 
ko‘rsatishni 
tanlash

35 daqiqa 
Joyda kartasiz oriyentirlanish va nishon 
ko‘rsatish 
Umumiy ma’lumotlar
. 
Joyda oriyentirlanish bo‘linma komandirlarining 
jangovar faoliyatida muhim ahamiyatga egadir. U 
bo‘linmalarga jangovar vazifa qo‘yishda, harakat 
yunalishini saqlashda, jangda erishilgan marralarni va 
nishonning o‘rnini aniqlashda hamda nishonni ko‘rsatish 
va bo‘linmalarni boshqarishda zarurdir. 
Joyda kartasiz oriyentirlana olish va ko‘rsatilgan 
yo‘nalishdan adashmasdan harakat qilish jangovar 
harakatlarda juda muhim ahamiyatga ega. Qo‘shinlar 
o‘ziga qo‘yilgan jangovar vazifani, ko‘rsatilgan joyga 
yoki komandir tayinlagan chiziqqa o‘z vaqtida yetib 
kelsagina muvaffaqiyatli bajarishi mumkin. Bunga 
tarixdan bir necha misollar keltirishimiz mumkin. Ulug‘ 
Vatan urushi davrida oriyentirlanish yo‘qotilishi 
natijasida bo‘linmalar jangovar vazifasini bajara 
olmaganlar. 
Joyda oriyentirlanish – yo‘nalishni aniqlash va 
ko‘rsata olish (azimut yoki burchak o‘lchash) va 
masofani o‘lchay olishdan iborat. Oriyentirlanish bir 
joyda turib, harakat davomida yo‘l bo‘ylab yoki yo‘lsiz, 
kunduzi va kechasi amalga oshiriladi. Shuning uchun 
oriyentirlanishni o‘rgatayotganda har xil shart-
sharoitlarda va turli harakatlanish jarayonida mashg‘ulot 
olib borish kerak. Ayniqsa, o‘rmonda, tog‘da, ko‘rish 
shart-sharoitlari qiyin bo‘lgan va kartaga nisbatan 
joydagi 
o‘zgarishlar 
ko‘p 
bo‘lgan 
sharoitda 
oriyentirlanish qiyinroq. Shu sababli oriyentirlanish 
mashg‘ulotlarini yuqorida ko‘rsatilgan sharoitlar qiyin 
bo‘lgan joyda tashkillashtirish imkoniyatini izlash
lozim.
Tajribalardan kelib chiqqan holda shuni aytish 
kerakki, oriyentirlanish mahoratini chuqur egallash, 
birinchi navbatda mashg‘ulot uchun yaratilgan sharoitga 
bog‘liq. Agar mashg‘ulot biror bir taktik vazifa fonida va 
notanish joyda o‘tkazilsa, o‘quvchilarning karta bilan 
ishlash tajribasi tezroq ortadi. Taktik fon karta bilan 
ishlash uchun aniq yo‘nalish berib, mahorat qanchalik 
zarur ekanligini ko‘rsatadi. Mashg‘ulot uchun to‘g‘ri 
tanlangan joy uchastkasi esa, uni tartibli tashkillashtirish 
va 
o‘quv 
savollarining 
to‘g‘ri 
ketma-ketligini 
ta’minlaydi. 
Talabalar 
eshitadilar, 
konspekt 
yozadilar, 
savollarga 
javob 
beradilar. 
Oriyentirlani
sh bir joyda 
turib, 
harakat 
davomida 
yo‘l bo‘ylab 
yoki yo‘lsiz, 
kunduzi va 
kechasi 
amalga 
oshiriladi. 
Shuning 
uchun 
oriyentirlani
shni 
o‘rgatayotga
nda har xil 
shart-
sharoitlarda 
va turli 
harakatlanis
h jarayonida 
mashg‘ulot 
olib borish 
kerak. 

---

Taktik 
vazifa 
o‘quvchilarga 
ularning 
mutaxassisligiga mos ravishda qo‘yiladi. Vazifani 
bajarishda esa, o‘quvchi avvalo oriyentirlanish bo‘yicha 
yetarli mahoratga ega bo‘lishi lozim.
Oriyentirlanishni o‘rgatish darslari quyidagi 
mavzularga bo‘lib o‘tiladi: 
kartasiz oriyentirlanish va joyda o‘lchash ishlarining 
sodda usullari; 
azimut bo‘yicha harakatlanish; 
joyda karta yordamida oriyentirlanish; 
harakat davomida karta yordamida oriyentirlanish; 
navigatsion apparatlar yordamida oriyentirlanish. 
Mashg‘ulotlar etap-etap qilib quyidagi tartibda 
olib borilishi maqsadga muvofiq: 
birinchi 
etapda 
o‘quvchilar joyda kartasiz 
oriyentirlanish elementlarini bajarib bir vaqtda masofa va 
burchak o‘lchash usullarini o‘rganadilar; 
keyingi etapda, karta yordamida bir joyda turib va 
harakatda oriyentirlanish usullarini mashq qiladilar; 
yakuniy 
etapda 
esa 
navigatsion 
apparatlar 
yordamida oriyentirlanish usullari o‘rgatiladi.
Lekin yuqorida ko‘rsatilgan etaplarni bir biridan 
ajratib qo‘yish mumkin emas. Masalan: kompas 
yordamida 
oriyentirlanishda 
azimut 
bo‘yicha 
harakatlanish ma’lumotlari karta yordamida bajariladi va 
karta 
yordamida 
oriyentirlanishda 
kompas 
keng 
qo‘llaniladi. 
Darslar davomida asosiy e’tibor karta yordamida 
oriyentirlanish 
usullariga 
qaratiladi. 
O‘quv 
programmasida “Joyda karta yordamida oriyentirlanish” 
yoki “Harakat davomida karta yordamida harakatlanish” 
kabi alohida mavzular bor. Lekin barcha mavzular bir 
biriga bog‘lanib o‘rganilishi lozim. 
Barcha darslar dalada olib borilishi shart. Har bir 
o‘quvchi joyning topografik kartasi bilan ta’minlanadi. 
O‘quv jarayoni avval yirik masshtabli kartalardan 
boshlanib keyinchalik mayda masshtabli kartalarga 
o‘tiladi. Ikkala holatda ham maqsad o‘quvchilarni o‘z 
turgan nuqtasini tez va aniq topishga va kartani joy bilan 
solishtirishni o‘rgatishga qaratiladi. Mashg‘ulotlarda 
ma’lumotlari eski kartalardan foydalanish foydali, 
chunki joy va kartadagi farq o‘quvchining mashg‘ulotga 
yanada chuqurroq kirishishiga va natijada ko‘proq 
ma’lumot olishiga sabab bo‘ladi. 
O‘quvchilarning oriyentirlanish bo‘yicha olgan 

---

bilim va ko‘nikmalari mustahkamlanishi uchun, mavzuni 
nafaqat harbiy topografiya darslarida, balki taktika va 
boshqa darslarda ham takrorlash muhim. 
Joyda o‘lchash ishlarining sodda usullari va 
kartasiz 
oriyentirlanish 
mavzusidagi 
darslarni 
tashkillashtirish uchun metodik ko‘rsatmalar 
Har bir komandir juda yaxshi ko‘z bilan 
chamalash ko‘nikmasiga ega bo‘lishi, gorizont 
tomonlarini tez va aniq topa olishi, nishon yoki 
obyektlargacha bo‘lgan masofa va ularning yo‘nalishi 
(azimuti)ni o‘lchay bilishi shart. Chunki ushbu 
ko‘nikmalar joyda oriyentirlanishda, rekognossirovka va 
razvedka paytida, nishon ko‘rsatish va o‘t ochish uchun 
ma’lumotlar tayyorlashda juda muhim hisoblanadi. 
Joyda kartasiz oriyentirlanish va o‘lchash 
ishlarining sodda usullarini o‘rgatishda nisbatan ochiq, 
oriyentirlarga 
boy, 
relyef 
elementlari 
yaqqol 
ko‘rinadigan joy tanlanishi kerak. Darsni boshlashdan 
oldin joyda rekognossirovka o‘tkazilib, dars davomida 
masofa, burchak va azimutlarni o‘lchash uchun zarur 
bo‘lgan oriyentirlar tanlanadi. Ular kartada topilib, tartib 
raqamlari belgilanadi va karta mashg‘ulot rejasiga ilova 
qilinadi. 
Dalada masofa, burchak va azimut o‘lchash 
mashqlari bir necha o‘quv nuqtasida bajarilib, quyidagi 
ketma-ketlik asosida amalga oshiriladi: 
oriyentirlarni tanlash; 
ular orasidagi burchak va o‘z turgan nuqtasidan 
oriyentirlargacha bo‘lgan masofani o‘lchash; 
dunyo tomonlarini topish va magnit azimutlarni 
aniqlash, nishon ko‘rsatish.
4. 
Yakuniy 
qism. 
5 daqiqa
- talabalarning savollariga javob beraman; 
- mavzuni yana bir bor eslataman; 
- uyga vazifalarni beraman; 
- mashg‘ulot yakunini e’lon qilaman. 
Talabalar 
uyga 
vazifani 
yozib 
oladilar.