Mavzu: Jismoniy tarbiyaning rivojlanish tarixi

1.3 Yangi va eng yangi davrlarda chet el mamlakatlarda jismoniy tarbiyaning kelib chiqishi

XVI-XIX asrlarda hukm surgan feodal tuzumi emirilib, kapitalizm davri

boshlangan. Bu davrda tabiatshunoslikka doir juda ko’p ilmiy kashfiyotlar

qilingan. Moddiy dunyoning barqarorligi va g’ayritabiiy kuchlarning yo’qligi

haqidagi fikrlarga olib kelgan. Jamiyat uchun tadbirkor, uddaburon, sog’lom

ishchilar zarur bo’lgan. Odamning aqli, irodasi va jismoniy fazilatlarining

namoyon bo’lishida ta’lim-tarbiya muhim o’rin egalashi yaqqol ko’ringan.

Insonning pedagogikaga bo’lgan qiziqishi ortishiga va jismoniy tarbi yaning

nazariy asoslari amalda bajarilishiga sabab bo’lgan.

Jon Lokk (Angliya), Jan- Jak Russo (Fransiya), Iogann Pestalotssining

(Shveysariya) pedagogik qarashlari, XVIII asrning oxiridagi nemis

filantroplarining pedagogik tajribasi jismoniy tarbiya nazariyasi va

amaliyotning taraqqiy qilishiga katta ta’sir etgan.

Jon Lokk (1632-1704) ingliz faylasufi, pedagog olimi bo’lgan. Lokk

o’zining pedagogikaga doir qarashlarini “Tarbiya to’g’risidagi fikrlar” (1693)

nomli kitobida bayon qilgan. Jon Lokk o’z falsafiy va pedagogik ta’limotida

ingliz zodagonlarining manfaatini ifoda etga n. Jon Lokkning fikricha,

tarbiyaning vasifasi – oddiy kishilsr emas, balki o’z ishlarini ma’noli va

ehtiyotkorlik bilan olib bora oladigan jentlmen tarbiyalashdan iborat.

Jentlmen jismoniy, axloqiy va aqliy tarbiya olishi lozim, lekin u bunday

tarbiyani uyda olishi kerak, chunki maktab, Lokkning fikricha, har xil

toifaning yomon tarbiya ko’rgan illatli farzandlaridan iborat aralash turkumi

to’plangan muassasadir. Chinakam jentlmen uyda tarbiyalanadi, chunki

uydagi tarbiyaning kamchiliklari ham maktabda hosil qilinayotgan bilimlar va

malakalarga nisbatan foydalidir. Lokk aristokrat oilalardagi tarbiya tajribasiga

asoslanib, jentlmen tarbiyalash ishlarining hammasini yaxshi tayyorgarlik

ko’rgan tarbiyachiga topshirishni tavsiya qilgan.

Jon Lokk jentlmenlar sportining asoschisidir. Lokk jismoniy tarbiyaga

juda katta ahamiyat bergan. U sihat -salomatlik ishlarimiz va farovonligimiz

uchun zarurdir, deb ta’kidlagan. Jon Lokk Qadimgi Rim shoiri Yuvenalning

“Mens sana in corpore sano” – “Sog’lom tanda sog’ aql” degan so’zlariga

rioya qilish kerak, deb hisoblagan. Shu sababli, bolaning yoshlik chog’idanoq

tanasini chiniqtirish, charchashga, qiyinchiliklarga, o’zgarishlarga bardosh

berishga o’rgatish zarur. Lokk bolaning hayotida qattiq intizon va tartibga

rioya qilis hning ahamiyatini asoslab, bolaning kiyimi, ovqati va kun tartibi

qanday bo’lishi to’g’risida maslahatlar bergan. To’g’ri yo’lga qo’yilgan

jismoniy tarbiya, bolaning mard va chidamli bolishiga imkon beradi.

“Jentlmen istalgan vaqtda qo’liga qurol olib, soldat bo’lishga tayyor bo’lib

turadigan kishi qilib tarbiyalanishi lozim”, degan Jon Lokk.

Jon Lokk insonning ichki va tashqi tajribasini bilish manbai deb

hisoblagan. Uning fikricha, tashqi tajriba bevosita mavjud bo’lgan tashqi

moddiy dunyo bo’lib, u kishi tomonidan sezgi a’zolari, tasavvuri orqali idrok

qilinadi. Ichki tajriba esa inson qalbining faoliyati - refleksi, demak, «Bu ikki

manba sezgi obyekti sifatida yagona mohiyatni tashkil etadi, barcha

g’oyalarimiz ana shu mohiyatdan boshlanadi», - deb e’tirof etgan Lokk.

Sezish a’zolarini (sezish, hid bilish, ko’rish, eshitish) takomillashtirish,

harakat a’zolarini (qo’l, oyoq) rivojlantirish, tanani chiniqtirish, foydali

amaliy ko’nikmalar (suzish, otda yurish, eshkak eshish, qilichbozlik, o’q

otish) hosil qilish, jismoniy kuchlarni yuqori darajada ishga solish uchun iroda

kuchi va qobiliyatni kamol toptirish zarurligini ishonchli dalillar bilan isbotlab

bergan. Bu g’oyalar o’sha davr ingliz maktablaridagi jismoniy tarbiyaga

kuchli ta’sir etgan.

Jan Jak Russo (1712-1778) fransuz ma’rifatchi arboblaridan biri,

faylasuf, pedagog, yozuvchi bo’lgan. Russoning «Emil yoki tarbiya

to’g’risida» kitobida kishini tabiatga muvofiq ravishda indi vidual tarbiyalash

bo’yicha tavsiyalar berilgan. Uning fikricha, inson erkin bo’lib tug’iladi, lekin

u yo’rgakdalik chogidayoq, dastlab o’z odatlarining quliga, so’ngra esa

jamiyat quliga aylanadi. Hech qanday odatlarga ega bo’lmaslik - eng yaxshi

odatdir. Russo: «Tana jondan ilgari tug’iladi, shuning uchun dastlab tana

to’g’risida g’amxo’rlik qilish kerak, bu har ikkala jins uchun ham umumiy

bo’lgan tartibdir»,- degan. Russo jismoniy tarbiyani tabiiy ozod insonni tarkib

toptirishning asosi, deb hisoblagan. Bunda aqliy va mehnat tarbiyasini qo’shib

olib borish zarur, deb maslahat bergan.

Russo tarbiyalanuvchi bolalarning yoshini to’rt davrga ajratgan. Birinchi

davr – bola tug’ilganidan boshlab 2 yoshgacha bo’lgan davri; bu davrda

bolani jismoniy rivojlanishiga asosiy e’tibor berilishi kerak. Ikkinchi davr – 2

yoshdan 12 yoshgacha bo’lgan davr; bu davrda asosan bolalarni tashqi

sezgilarini rivojlantirish kerak. Uchinchi davr – 12 yoshdan 15 yoshgacha

bo’lgan davr; bu yoshdagi bolalarga aqliy tarbiya berish kerak. To’rtinchi davr

– 15 yoshdan balog’atga etgunigacha bo’lgan davrdir. Russoning fikricha, bu

davrda axloqiy tarbiyaga ko’proq e’tibor berish kerak. Barcha davrlarda

bolalarning sog’lig’ini mustahkamlash, ularni jismoniy jihatdan chiniqtirish

bilan alohida shug’ullanish zarur, deb hisoblagan Russo. U o’zining kitobida

Emilning jismoniy jihatdan tarbiyalanishiga batafsil to’xtalgan. Bolalarni

chiniqtirish, ularning jismoniy kuchini mustahkamlash va tashqi sezgilarini

rivojlantirish borasida bir qancha amaliy ko’rsatmalar bergan. Bolalar ko’p

harakatda bo’lishi, jismoniy mehnat bilan shug’ullanishi, ko’p vaqt ochiq

havoda bo’lishi kerak. Russo tabiiy va erkin tarbiya tarafdori bo’lgan. U

bolalar tarbiyani uch manbadan: tabiat, odamlar va atrofdagi narsalardan

oladilar, deb hisoblagan. Mana shu uch omilning hammasi bir -biriga uyg’un

ravishda bitta yo’lga amal qilganidagina tarbiya to’g’ri berilgan bo’ladi.

Russo pedagog sifatida o’rta asr maktablaridagi tartiblariga, qattiq intizom,

tan jazosi berish, darslarni yodlatish kabi tartiblarga qarshi chiqqan. U bola

shaxsini hurmatlashni, uning qiziqishi va istaklari bilan hisoblashishni talab

qilgan. Bu unung erkin tarbiyani targ’ib etishining ijobiy tomonidir.

Jan-Jak Russoning tushunchasiga ko’ra, qizlarning tarbiyasi o’g’il

bolalarning tarbiyasidan farq qilishi zarur. Ayollar va erkak lar jamiyatdagi

vazifasiga mos ravishda tarbiyalanishi kerak, qizlar uy ishi uchun

tarbiyalangan bo’lishi lozim, qizlar uchun hech qanday jiddiy aqliy tarbiya

kerak emas, deb hisoblagan Russo.