Мавзу: «Жисмоний шахслардан олинадиган ер солиғи ва мол-мулк соли¨ини ¦исоблаш ва такомиллаштириш масалалари»

4.  Jismoniy    shaxslardan  olinadigan  yer  solig’ini  undirishning 

amaldagi holati tahlili 

  Hozirgi  kunda  mamlakatimizda  jismoniy  shaxslar  yer  solig’i  mahalliy 

byudjetga  undiriladigan  asosiy  soliqlardan  biri  hisoblanadi.  Yer  solig’ining 

iqtisodiy mohiyati va undirilishning asosiy sabablaridan biri yerning cheklangan 

resurs  ekanligi,  shuningdek,  yer  egalarini  yerdan  unumli  foydalanishga  majbur 

etish.  Jismoniy    shaxslar  yer  solig’i  mahalliy  byudjet  daromadlarini  doimiy  

shakllantirib  turuvchi  barqaror  manba  bo’lganligi  uchun  ham    undiriladi.  U 

fiskal  funksiyani  bajarib  davlat  byudjet    daromadlarini  to’ldiradi  va  bundan 

davlat byudjeti manfaatdordir. 

O’zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasiga  ko’ra,  mahalliy  hokimiyat 

organlari ixtiyoriga “Mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy 

soliqlar,  yig’imlarni  belgilash,  byudjetdan  tashqari  jamg’armalarni  hosil  qilishi 

vakolati  berilgan”

13

.  Shu  bilan  mahalliy  hokimiyat  organlarining  byudjet 

sohasidagi  faoliyatining  konstituttsiyaviy  asosi  o’rnatilgan.  Mahalliy  joylardagi 

vakillik  hokimiyati  va  ijro  hokimiyati  organlarining  bu  sohadagi  vazifalari, 

vakolatlari  turlicha  bo’lib,  ular  avvalo  “Mahalliy  davlat  hokimiyati 

to’g’risida”gi qonunda belgilangan. Xalq deputatlari Kengashlari o’z hududining 

byudjetini  va  uning  ijrosi  xaqidagi  hisobotni  tasdiqlaydi

14

.  Budjet  loyihasi 

(ko’rsatkichlari) hokim tomonidan taqdim qilinadi. Shuningdek, qonunning shu 

moddasiga  binoan  mahalliy  kengashlar,  mahalliy  soliqlar,  yig’imlar,  boj 

miqdorini  belgilaydi  va  mahalliy  byudjetga  tushadigan  mahalliy  soliqlar, 

yig’imlar va to’lovlar bo’yicha imtiyozlar beradi. 

Yer solig’ining joriy etilishi bilan mamlakatda yer munosabatlarini tartibga 

solishning chinakam iqtisodiy   vositalari  paydo  bo’ldi.  

Yerdan  pulli  foydalanishni  joriy  etishning  asosiy  maqsadi  yerdan  oqilona 

foydalanishni  ta’minlash,  ya’ni,  yer  resurslarini,  ayniqsa      sug’oriladigan 

yerlarni  iqtisodiy  usullar  yordamida  asrash  hisoblanadi.  Shuning  ushun  ham 

                                                 

13

 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 100-moddasi 4 bandi. 

14

 "Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida"gi qonun 24-moddasi. 

---

 

22 

yerdan  samarali  foydalanishni  kuchaytirishda    yer    solig’ining    o’ziga    xos  

ta’siri  mavjud.  

Jismoniy  shaxslar  yer  solig’ida  ham  soliq  solish  obyekti  qat’iydir.  Bunda 

soliqqa tortish maqsadida uni qiymatini aniqlash soliq to’lovchining xoxishidan 

kelib  chiqmaydi  va  bundan  shunday  xulosa  qilish  mumkinki,  soliq  to’lashdan 

qochish maqsadida soliq obyektini yashirish qiyin. 

Yerdan  foydalanishni,  egalik  qilish,  yer  uchastkalariga  bo’lgan  mulk 

huquqi  va  boshqa  shu  kabi  mulkiy  huquqiy  munosabatlarni  tartibga  soluvchi 

asosiy  qonun-hujjatlarga  O’zbekiston  Respublikasining  Fuqarolik  kodeksi 

hamda O’zbekiston Respublikasining Yer kodeksi kiradi.  

Soliq  kodeksining  287-moddasiga  asosan  mulk  huquqi,  egalik  qilish 

huquqi,  foydalanish  huquqi  yoki  ijara  huquqi  asosida  yer  uchastkalariga  ega 

bo’lgan  jismoniy  shaxslar,  shuningdek  yuridik  shaxs  tashkil  etgan  va  tashkil 

etmagan holda tuzilgan dehqon xo’jaliklari yer solig’ini to’lovchilardir.  

O’zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi,  Qoraqalpog’iston 

Respublikasi Vazirlar Kengashi, mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan 

ijaraga  berilgan  yer  uchastkalari  uchun  to’lanadigan  ijara  haqi  yer  solig’iga 

tenglashtiriladi.  

Yer  uchastkalarini  ijaraga  olgan  jismoniy  shaxslarga  yer  solig’ini  to’lovchilar 

uchun  belgilangan  imtiyozlar,  soliqni  hisoblab  chiqarish,  soliq  hisob-kitoblarni 

taqdim etish va soliqni to’lash tartibi tatbiq etiladi. 

Uy-joy,  yashash  uchun  mo’ljallanmagan  imorat  va  inshootlar  meros 

bo’yicha  o’tishi  bilan  birgalikda  mulk  huquqi,  egalik  qilish  huquqi  va 

foydalanish  huquqi  o’tgan  yer  uchastkalari  uchun  yer  solig’i  meros 

qoldiruvchining  soliq  majburiyatlari  hisobga  olingan  holda  merosxo’rlardan 

undiriladi. 

  Jismoniy  shaxslar  yer  solig’i  uchun  quyidagi  yer  uchastkalari  soliq 

solinadigan obyekt hisoblanadi: 

1)  dehqon  xo’jaligi  yuritish  uchun  meros  qilib  qoldiriladigan  umrbod 

egalik qilishga berilgan yer uchastkalari; 

---

 

23 

2)  yakka  tartibda  uy-joy  qurilishi  uchun  meros  qilib  qoldiriladigan, 

umrbod egalik qilishga berilgan yer uchastkalari; 

3)  jamoa  bog’dorchiligi,  uzumchiligi  va  polizchiligini  yuritish  uchun 

berilgan, shuningdek yakka tartibdagi garajlar egallagan yer ushastkalari; 

4) xizmat yuzasidan berilgan chek yerlar;  

5)  meros  bo’yicha,  hadya  qilinishi  yoki  olinishi  natijasida  uy-joy  va 

imoratlar bilan birgalikda mulk huquqi, egalik qilish va foydalanish huquqi ham 

o’tgan yer uchastkalari;  

6)  qonun  hujjatlarida  belgilangan  tartibda  mulk  qilib  olingan  yer 

uchastkalari; 

7) tadbirkorlik faoliyati yuritish uchun foydalanishga yoki ijaraga berilgan 

yer uchastkalari. 

Jismoniy shaxslardan undiriladigan yer solig’i stavkalari viloyat, shahar va 

shaharlar  bo’yicha  tabaqalashtirilgan  hamda  maxsus  zonalarga  bo’linadi.  Yer 

solig’i stavkalarini ishlab chiqishda shaharlar  va shahar qo’rg’onlari hududini, 

shahar  ayrim  shaharlari  yerlari  hamda    infratuzilmasini  iqtisodiy  baholash 

qiymati bo’yicha kompleks tarzda baholash asos qilib olingan. Ma’lumki, shahar 

hududining  qimmati  markazdan  chekka  joylarga  qarab  nafaqat  hududning 

infratuzilma  bilan  ta’minlashdagi  tafovutlar,  balki  boshqa  omillar  ta’siri tufayli 

ham  kamayib  boradi.  Shunga  ko’ra  yer  solig’i  stavkalari  ham  kamayib  boradi. 

Shu sababli yer solig’i stavkalarini tabaqalashtirish uchun shahar va qo’rg’onlar 

hududi  zonalarga  bo’linadi,  bunda  yerlarni  kompleks  baholashning  qiymati 

umum  tomonidan  qabul  qilingan,  zonaning  shahar  hosil  qiluvchilik  rolini, 

transport  bilan  ta’minlanganligi,  muhitni  jozibadorligi,  ekologik  holati,  yer  

tebranishlari  bo’lish-bo’lmasligi,  shahar  ayrim  shaharlarining  funktsional 

vazifalarini  hisobga  oladigan,  yer  uchastkalarining  iste’mol  qiymatiga  ta’sir 

ko’rsatadigan koeffitsentlarni qo’llagan holda belgilanadi. 

Ta’kidlash  joizki,  yer  solig’i  stavkalari  soliq  to’lovchilarning  yerdan 

foydalanishining  samarasiga  muvofiq,  ya’ni  yer  uchastkalaridan  yomon 

foydalanishligiga  qarab  oshirilgan  tartibda  qo’llaniladi.  Masalan,  berilgan 

---

 

24 

yerlardan  ikki  yil  davomida  foydalanmagan  jismoniy  shaxslardan  yer  solig’i, 

uch  barovar  stavkada  qo’llaniladi.  Bundan  tashqari  yer  uchastkalarining 

ma’muriy  va  sanoat  markazlariga  nisbatan  joylashishiga  qarab  qishloq  joylari 

uchun  belgilangan  yer  solig’i  stavkalariga  oshiruvchi  koeffitsientlar  ham 

qo’llaniladi. 

Soliq  kodeksining  290-moddasiga  binoan  quyidagi  jismoniy  shaxslar  yer 

solig’idan ozod qilinadilar: 

1)  yaylov  chorvachiligining  sho’ponlari,  yilqiboqarlari,  mexanizatorlari, 

veterinariya vrashlari va texniklari, boshqa mutaxassislari va ishchilari; 

2)  «O’zbekiston  Qahramoni»,  Sovet  Ittifoqi  Qahramoni,  Mehnat 

Qahramoni unvonlariga sazovor bo’lgan, uchala darajadagi Shuhrat ordeni bilan 

taqdirlangan  fuqarolar.  Mazkur  imtiyoz  «O’zbekiston  Qahramoni»  unvoni 

berilganligi  to’g’risidagi  guvohnoma,  Sovet  Ittifoqi  Qahramoni  va  Mehnat 

Qahramoni  daftarchalari,  orden  daftarchasi  yoki  mudofaa  ishlari  bo’limining 

ma’lumotnomasi asosida beriladi;  

3)  1941–1945  yillardagi  urush  nogironlari  va  qatnashchilari  hamda 

qonun  hujjatlarida  belgilanadigan  doiradagi  ularga  tenglashtirilgan  shaxslar. 

Mazkur imtiyoz urush nogironining tegishli guvohnomasi yoki mudofaa ishlari 

bo’limining  yoxud  boshqa  vakolatli  organning  ma’lumotnomasi  asosida, 

boshqa  nogironlarga  –  Nogironning  imtiyozlarga  bo’lgan  huquqi 

to’g’risidagi guvohnoma asosida beriladi;  

4)  I  va  II  guruh  nogironlari.  Mazkur  imtiyoz  pensiya  guvohnomasi  yoki 

tibbiy-mehnat ekspert komissiyasining ma’lumotnomasi asosida beriladi; 

5) yolg’iz pensionerlar. Yolg’iz yoki voyaga yetmagan bolalari bilan yoxud 

nogiron bolasi bilan alohida uyda, kvartirada yoki yotoqxonada birga yashovchi 

pensionerlar  soliq  solish  maqsadida  yolg’iz  pensionerlar  deb  tushuniladi. 

Mazkur  imtiyoz  pensiya  guvohnomasi  va  (yoki)  shahar  (shahar)  ijtimoiy 

ta’minot bo’limining ma’lumotnomasi asosida beriladi; 

6)  boquvchisini  yo’qotgan  ko’p  bolali  oilalar.  Ota-onasidan  biri  yoki  ota-

onasi vafot etgan hamda oilada o’n olti yoshga to’lmagan beshta va undan ortiq 

---

 

25 

bolalari  bo’lgan  oilalar  soliq  solish  maqsadida  boquvchisini  yo’qotgan  ko’p 

bolali  oilalardir.  Mazkur  imtiyoz  shahar  (shahar)  ijtimoiy  ta’minot  bo’limining 

ma’lumotnomasi asosida beriladi; 

7)  Chernobil  AESdagi  avariya  oqibatlarini  tugatishda  ishtirok  etgan 

shaxslar. 

Mazkur 

imtiyoz 

tibbiy-mehnat 

ekspert 

komissiyasining 

ma’lumotnomasi,  nogironning  maxsus  guvohnomasi,  Chernobil  AESdagi 

avariya  oqibatlarini  tugatish  ishtirokshisining  guvohnomasi,  shuningdek 

vakolatli  organlar  tomonidan  berilgan  va  imtiyozlar  berish  ushun  asos 

bo’ladigan boshqa hujjatlar asosida beriladi; 

8) shaxsiy pensiya tayinlangan shaxslar; 

9) ko’chirib keltirilgan fuqarolar kelib joylashgan yer uchastkalari bo’yisha 

– yer uchastkalari berilgan paytdan e’tiboran besh yilgacha; 

10) shaxslar – ularga yakka tartibdagi uy-joy qurilishi va dehqon xo’jaligi 

yuritish  ushun  qonun  hujjatlarida  belgilangan  normalar  doirasida  berilgan  yer 

uchastkalari  bo’yicha  –  yer  uchastkasi  berilgan  oydan  keyingi  oydan  e’tiboran 

ikki yil muddatga. 

Imtiyoz  huquqi  yer  solig’ini to’lashdan  ozod  etilgan shaxslar  yashaydigan 

va birgalikda xo’jalik yuritadigan butun oilaga tatbiq etiladi. 

Jismoniy  shaxslar  uchun  yer  solig’ini  davlat  soliq  organlari  hisoblab 

chiqaradi. 

Davlat soliq xizmati organlari yer uchastkalari mulkdorlari, yer egalari yoki 

yerdan  foydalanuvchilar  yoki  ijarachilar  bo’lgan  jismoniy  shaxslarning 

muntazam hisobini yuritadilar. 

Agar jismoniy shaxs yakka tartibda uy-joy qurilishi yoki shaxsiy yordamchi 

xo’jalik (dehqon xo’jaligi) yuritish uchun berilgan yer uchastkasida tadbirkorlik 

faoliyati bilan shug’ullansa yoki yerdan maqsadli foydalanishni o’zgartirmasdan 

o’z uyini ofis sifatida rasmiylashtirsa, bunda undan yer solig’i yakka tartibda uy-

joy  qurilishi  yoki  dehqon  xo’jaligini  yuritish  uchun  berilgan  yerlar  uchun 

belgilangan  stavkalar  bo’yicha  undiriladi.  Jismoniy  shaxslar  yer  solig’ini  15 

oktyabrdan kechiktirmay to’laydilar. 

---

 

26