Мавзу. Йирик ва ўрта масштабли умумгеографик хариталар

Kartalarni mavzusi (mazmuni) bo‘yicha tasniflash
Kartalarmavzusi (mazmuni) bo‘yichadastlabuyidagiikkiyirikguruhga, ya'niumumgeografikvamavzulikartalargabo‘linadi.
Umumgeografikkartadageografiklandshaftningtashqiko‘rinishitasvirlanadi. Uninggeografikmazmunilandshaftningasosiyelementlari – rel’ef, gidrografiyaobyektlari, tuproq, o‘simlikva grunt ko‘rsatkichlardaniboratbo‘lib, buelementlarkartagabirxilaniqlikdavamukammallikdatushiriladi.
Mavzulikartadageografiklandshaftningayrimelementlariboshqaelementlarganisbatananiqvamukammaltasvirlanadi.
Kartalarni masshtabi va maydoniga ko‘ra tasniflash.
Geografik (umumgeografik) kartalar masshtabining yirik-maydaligiga qarab qo‘yidagi uchta guruh kartalarga bo‘linadi.
-yirikmasshtabli (masshtabi 1:100 000 vaundanyirik).
-o‘rtamasshtabli (masshtabi 1:200 000 dan 1:1 000 000 gacha).
-maydamasshtabli (masshtabi 1:1 000 000 danmayda).
Masshtabi 1:100000 va undan yirik bo‘lgan umum geografik kartalar topografik kartalar deyiladi.
Masshtabi 1:200 000 dan 1:1 000 000 gacha bo‘lgan umumgeografik kartalar obzortopografik kartalar deb ataladi.
Masshtabi.1:1000000 dan mayda bo‘lgan umumgeografik kartalar obzor kartalar deyiladi.
Kartalar ularda tasvirlangan hudud maydoniga ko‘ra dunyo,yarimsharlar. materiklar (qit’alar), okeanlar, dengizlar, alohida davlatlar kartalari va boshqa kartalarga bo‘linadi.
Yirik mashtabli topogrfik kartlarni tahlil qilishda men 1 : 25 000 mashtabda tasvirlang tog‘li hududlar kartasidan foydalandim.
O‘quv kartasining mashtabi 1 : 25 000 ga teng, bu degani 1 sm da 250 metr bor degan manoni anglatadi. Mashtablar asosan 3 turga bo‘linadi bular chiziqli, ko‘ndalang va sonly mashtablar. Amaliy ish kartasida sonli, izohli va ko‘ndalagmashtabdanfoydalanilgan.



Topografikkartaningmashtabaniqligi0.25 mm gaetng, ushbutopografikkartaGouss-Krugerning1942 yilko‘ndalangsilindriktengburchakliyproeksiyasidanfoydalanilgan. Topogrfikkartaningharbirburchagidauningkenglikvauzoqligiyozivqo‘yilgan (uningjanubiysharqiyqismuzoqlik 60 30 gakengligiesa 40 40 gateng).
Topografikkarta 60⁰22^I30^II - 69⁰ 30^Imeridianlarva 40⁰40^I - 40⁰ 45^I paralelarnitashkilqilibularkartaningichkiramkasinitashkilqiladi. Kartaningminutramkasi ham mavjudbo‘lib u ikkitaparaliechiziqlaribilanko‘rsatilingan. Bu kartaningramksikenglikvauzoqlikbo‘yichaminutlibo‘laklargabo‘lingan, qorabo‘laklaritoqminutlargaoqlariesajuftbo‘laklargato‘g‘rikeladi.

Topografikkartada 2 xil: geografikvayassito‘ g‘riburchakilykoordinatalarto‘rimavjud. Bunday to ‘r Gaussniyengburchakliko ‘ndalangsilindrikproyeksiyasiuchun1942-yil koordinatalarsistemasidajisoblabchiqilgan.Topografikkartlardageografikva kilometric to‘rlarning vertical chiziqlariodatdabir-biriganisbatanma‘lumburchakostidajoylashadi. Kartaningushbuvarag‘io‘rtasidano‘tuvchi meridian bilanzomao‘q meridian orasidagiburchakmeridianlryaqinlashishburchagideyiladi.

Meningo‘quvkartasida 1995 yildagiog‘ishsharqiy 4⁰ 10 (0-70). Meridiyaningortachayaqinlashishsharqiy 0⁰ 21 (0-60).Koordinatalarto‘riningvertikalchiziqlaridabussol (kompas) qo‘yilganidamagnitmiliningo‘rtachaog‘ishsharqiy3⁰49 (0-64). Yillikog‘ishiningo‘zgarishisharqiy0⁰ 01 (0-00). Maginitazimutigao‘tishdadireksionburchaktuzatmasimanfiy (0-64).Qavisichidaburchako‘lchagichiningbo‘laklariko‘rsatilgan (birbo‘lagi =3,6^’ ).

Topografikxaritalardanomektaturatushunchasikiritilgan.Topografikkartalarningvarag‘Inomeklaturasi deb topografikkartalarnivaraqlargabo‘lishtizimidaqabulqilinganharfiy-raqamliybelgilashgaaytiladi.

Harbirqatorekvatordanqutbgachalotinalfavitining bosh harflaribilan, ya’ni A, B, C, D, E, F, J, H, I, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, V harflaribilabbelgilanadi.
1800 meridiandanboshlabhar 6 gradusdanmeridianlaro`tkaziladi, meridianlaroralig`ikolonnalar deb ataladi.Kolonnalar 1800 li meridiandansharqqatomon 1 dan 60 gachaarabraqamibilanbelgilanadi.

Bu nomeklaturavarag‘imizdanquydagi O‘ – 42 – 115 – Г – г nomlanishkelibchiqdi.
Topografiqkartada relief kesiminingqabulqilingnbalandligiyazibko‘rsatilgan. Relyefkesiminingbalandligixaritamasshtabigava joy relyefiningxarakterigaqarabolinadi. Bu topografikkartada relief kesimbalandligi 50 metirgateng.

Yersirtidagijaminotekisliklarga relief deyiladi; relyekfazoviyobyektbo‘lib, unitekislidatasvirlashmurakkabroqdir. Joy relyefitopografikkartalarmazmuniningengasosiyelementihisoblaibunitasvirlashelementlariquyidagilar: mutloqvanisbiybalandliklaryozuvlari

1 : 25 000 mashtablitopografikkartadareleyefgorizantallarbilantasvirlanganbo‘lib, harbir 10 – gorizontalyo‘g‘nlashtirilgan. Topokartalardaasosiy, qo‘shimchavayordamichiyordamchigrizantallarberiladi.
Relefniyurlishakllarishartlibelgilarorqaliytasvirlangan. Bu shakillarorqaliygorizantallarbilantasvirlabbo‘lmaydigan relief shakllarnimasalantog‘ cho‘qsi, jarliklar, chuqurliklar, tongliklarnitasvirlashmumkin.