Мавзу. Жаҳон динлари: буддизм ва христианлик Режа

Буддизм эрамизнинг I асрида Хитойга, IV асрида Кореяга, VI асрда 
Японияга, VII асрда Тибетга, XIII асрдан XVI асргача Монголияга, XVII 
асрдан XVIII асрларгача Бурятия ва Тувага, XIX-XX асрларда Америка 
ва Европа қитъаларига кириб борган. 
Буддизм ўз таълимотида ҳеч қачон бошқа худоларга сиғинишни 
таъқиқламаган. Балки, уларга ибодат қилиш инсонга вақтинча тасалли 
бериши мумкин. Бироқ, Нирвана ҳолатига олиб бормайди, деб айтган. Шу 
сабабли Буддизм таълимоти турли жойларда ѐйилиши билан улар ибодат 
қилиб келган худолари ѐки улуғлаган шахслари тимсоли ибодатхоналарни 
эгаллаган. 
Масалан, Ҳиндистоннинг Буддизга мансуб худолари “Дунѐни яратувчи 
– Брахма”, “Чақмоқ ва момоқалдироқ худоси – Индра”, “Ҳунармандчилик 
ишлари худоси – Хатиману”, Тибетда: “Тибет эпоси қаҳрамони – Басер” 
тимсоли, Монголияда Чингизхон каби миллий пантион Буддизм илоҳлари 
тимсолига айланди. Бироқ, бу пантионлар Нирвана ҳолатига олиб бормайди. 
Фақатгина Будда Нирванага олиб боради ва инсонларни қийноқлардан 
қутқаради, дейилади. 
Марказий Осиѐ халқларининг қадимги тарихи ва маданиятида Буддизм 
муайян ўрин эгаллаган. У Зардуштийлик дини таъсирида ва у билан ѐнма-ѐн 
шаклланган динлардан бири бўлган Буддизм милоддан аввалги VI-V 
асрларда Ҳиндистоннинг шимолида вужудга келган; кейинчалик Жанубий-
Шарқий ва Марказий Осиѐ хамда Узоқ Шарқ мамлакатларида кенг тарқалган. 
Унинг вужудга келиши ҳинд жамоаларида рўй берган муҳим ижтимоий-
иқтисодий ўзгаришлар–уруғ-қабилачилик алоқалари ва тартибларининг 
емирилиши, синфий жамиятнинг вужудга келиши ва йирик қулдорлик 
давлатларининг пайдо бўлиши билан боғлиқ эди. III-асрга келиб дунѐвий 
жамият (император Ашока)нинг фаол кўллаб-қувватлаши натижасида 
мулкчилик даражасида ягона бўлган будда ташкилоти (Монахлик жамоаси 
– Сингха) ва диний ақидачилик шаклланган.

---

Буддизмнинг Марказий Осиѐ ва Шарқий Туркистонда тарқалиши 
милоддан аввалги II асрларда бу ерлардаги қабилаларнинг авлодлари 
тугатган грек-бақтрия подшохлигининг ўрнида қарор топган Кушон 
империясининг ривожланган даврига тўғри келади. 
Кушон империяси ўзининг энг гуллаган даврида (милоднинг I-III 
асрларида) ҳозирги Марказий Осиѐнинг бир қисмини, Афғонистон, 
Покистон, Шимолий Ҳиндистон, эҳтимол Уйғуристонни ҳам ўз ичига олган. 
Кушон подшолиги даврида Буддизм Ҳиндистондан Марказий Осиѐга, ундан 
эса Буюк ипак йўли орқали Хитой ва Узоқ Шарққа тарқалган. 
Кейинги ўн йилликлар мобайнида олиб борилган археологик 
изланишларнинг натижалари ва тарихий маълумотларни умумлаштирган 
ҳолда тахмин килиш мумкинки, исломгача бўлган даврда Буддизм Марказий 
Осиѐ ғоявий ҳаѐтининг муҳим таркибий қисмларидан бирини ташкил этган. 
Буддизм фақат махсус ибодатхоналаргагина эмас, балки подшо саройларидан 
бошлаб, оддий камбағал деққон ва ҳунармандларнинг кулбасигача кириб 
борган диндир. Буддизмни қабул қилган Марказий Осиѐ халқлари диний 
ибодатлар учун ҳар хил махсус иншоотлар қурганлар. 
Буддавийлик билан боғлиқ обидалар, ибодатхоналар, ҳайкаллар, 
деворларга солинган расмлар Марказий Осиѐда топилган қадимги тарихий 
обидалар орасида муҳим ўрин эгаллайди. Буддизм билан боғлиқ иморатлар, 
қурилишлар ҳозирда ҳам Шимолий Қирғизистон, Ўзбекистон ва 
Туркманистоннинг Жанубий туманларида, Тожикистонда ва Қозоғистон 
жанубида маълумдир. Булар орасида энг йирик иншоот эски Термиздаги 
Қоратепа номли ғор ибодатхонасидир. Бу очиқ сариқ рангли катта тепалик 
бўлиб, унга қумтошли ғор бинолар ўйиб солинган; ер устида бинолар барпо 
этилган; буларнинг ҳаммаси бир бутун уйғун бўлган будданинг 20-25 
ибодатхонасини ташкил килиб, Кушон подшохлигида Буддизмнинг муҳим 
аҳамиятга эгалигидан далолат беради. Деворларга солинган расмларни, 
ҳайкалларни, тоат-ибодат буюмларини, тангаларга, совға қилинган сопол 
идишларга битилган ҳар хил ѐзувларни ўрганишлар қоратепанинг милоднинг 
I аср охири ва II асрнинг бошларида бунѐд қилинганлигидан, араблар Ўрта 
Осиѐга кириб келганларидан кейин улар тугатилган ва кейинчалик вайронага 
айланганлигидан далолат беради.