Мавзу: ив-группа бош группачасига умумий характеристика

Mustaxkamlovchi savollar:

1. 
   Marganetsni 6 ta barqaror gologenidlarni ayting?
   
2. 
   Marganets qaerda ishlatiladi.
   
3. 
   Reniyni nechta oksidi bor?
   
4. 
   Reniyni sulfidi nechta va ishlatilishini ayting?
   

Uyga vazifa.

Keyingi mavzu: VI gruppa qo’shimcha gruppachasini o’qib, o’rganish. Reja asosida tayyorlanib kelish.
MAVZU: VI GRUPPA YONAKI GRUPPACHASI ELEMENTLARIGA XARAKTERISTIKA.
Reja:

1. 
   Xromni minerallari va olinishi.
   
2. 
   Xromning fizikaviy va ximiyaviy xossalari.
   
3. 
   Xrom birikmalari.
   
4. 
   Volfram, molibden haqida tushuncha va ularni ishlatilishi.
   

Tayanch iboralar: tungsten, passivlanish xodisasi, oksid parda, xrom angdrid, xromil xlorid, volframid, g’o’la shaklli breket.

VI gruppa qo’shimcha gruppachasiga Cr, Mo, W kiradi. Xromni dastlab 1797 yilda Vokelen Uraldan chiqargan qizil bo’yoq modda PbCrO₄ tarkibidan topgan. Xrom so’zi “rangli” demakdir. Shile 1778 yil “molibden yaltirog’i” nomli mineralga HNO₃ ta’sir ettirib, MoO₃ni hosil qilgan va uni molibdat kislota deb atagan. Gelhm 1782 yil MoO₃ni uglerod bilan qaytarib, molibden metalini ajratib olgan. “Molibden” so’zi “qo’rg’oshin” deb atalgan. Rimlilar qo’rg’oshin yaltirog’ini “molibden” deb ataganlar. 1783 yilda italyan olimlari aka-uka D. Elxuyarlar WO₃ ni uglerod bilan qaytarib volhfram metalini olishgan. “Volhfram” so’zi “Bo’ri-shlak” ma’nosini beradi. Ularni elektron konfiguratsiyasi:

Cr Z=24 KLM 3s² 3p⁶ 3d⁵ 4s¹

Mo Z=42 KLM 4s² 4p⁶ 4d⁵ 5s¹

W Z=74 KLM 5s² 5p⁶ 5d⁴ 6s²

Yer qobig’ida quyidagiga og’irlik protsentlari.

Cr – 6∙10^-3%, Mo – 3∙10^-4%, W – 6∙10^-4%, U – 4.2∙10^-4%

Xromni 4 ta tabiiy izotopi bor. 50, 52, 53, 54. Radiaktiv izotoplaridan 54Cr (ya.s.d. 27.8 kun) amaliy axamiyatga ega.

Molbdenni 6 ta tabiiy izotopi 92, 94, 95, 96, 97, 98, 100; sun’iy radiaktiv izotoplaridan 93, 99lari qo’llaniladi.

Volhframda tabiiy izotop: 180, 182, 183, 184, 186; sun’iy izotoplari 181, 185, 187 radiaktiv indikatorlar sifatida qo’llaniladi.

Xrom – rudalarida xlorli temirtosh Fe(CrO₂)₂ bo’lib, uning tarkibida 15 %dan 40 %gacha xlor bo’ladi. Ozroq tarqalgan rudasi krokent PbCrO₄ Uralda uchraydi.

Olinishi: Xromli temirtoshni qaytarish yo’li bilan ferroxro hosil qilinadi.

Fe(CrO₂)₂+4COFe+2Cr+4CO₂

Erkin xrom hosil qilish uchun xrom (III oksid alyuminiy bilan qaytariladi:

Cr₂O₃+2AlAl₂O₃+2Cr

Toza xrom olish uchun xrom (III) oksid kremniy bilan qaytariladi:

2Cr₂O₃+3Si2SiO₂+4Cr

Texnikada Na₂Cr₂O₇+2CNa₂CO₃+Cr₂O₃+CO olinadi. Elektroliz yo’li bilan toza xrom olish uchun dixromatlarning eritmalari elektroliz qilinadi. Shtaplar uchun ishlatiladigan ptslatda 12 % xrom bo’ladi.

Xrom juda qattiq, 1878⁰da suyuqlanadi, 2530⁰da qaynaydi. Koordinatsion soni 12 ga teng. Xromga odatdagi sharoitda kislorod ham, nam ham ta’sir etmaydi. Qizdirilganda sirti oksidlanadi. U qaytarishlik xossasini namoyon qiladi. Passivlanish xodisasi xromda ham uchraydi.

Xromning birikmalaridagi oksidli darajalari +2, +3, +4 va +6 ga teng. Eng barqarori uch valentli xrom birikmalari. 2 valentli birikmalariga; CrO, Cr(OH)₂, CrCl₂, CrSO₄, Cr(Ch₃CoO)₂. Sovuq xlorid kislotada xrom erimaydi. Ochiq idishda CrCl₂ oksidlanadi:

4CrCl₂+O₂+4HCl4CrCl₃+2H₂O

Ikki valentli xrom gidroksidi asos xossalari namoyon qiladi. 2 valentli xrom gidroksid xatto suvni qaytaradi.

2Cr(OH)₂+H₂O2Cr(OH)₃+H₂

Cr(OH)₂ havo kisloroddi bilan ham oksidlanadi:

4Cr(OH)₂+2H₂O+O_24Cr(OH)₃

Cr₂O₃ – yashil tusli kukn, loaktiv modda, buyoqchilik ishida qo’llaniladi. Yangi cho’ktarilgan Cr(OH)₃ amfoter xossalari namoyon qiladi:

Cr(OH)₃+3H^+Cr³⁺+3H₂O

Cr(OH)₃+OH^-CrO^2-+2H₂O

Koordinatsion soni 6 ta teng. Xrom (III) tuzlari eritmalardan kristall gidratlar holida ajralib chiqadi: CrCl₃∙6H₂O

Ishqoriy muxitda kuchli oksidlovchilar ta’sirida uch valentli xrom birikmalari qaytaruvchi xossalarini namoyon qilib, xrom (IV) birikmalarga aylanadi.

2NaCrO₂+3Br₂+8NaOH2Na₂CrO₄+6NaBr+4H₂O

CrO₃ – hosil qilish uchun kaliy bixromatga kontsentrlangan H₂SO₄ ta’sir ettiriladi.

K₂Cr₂O₇+H₂SO_4K₂SO₄+2CrO_3+H₂O

K₂CrO₄ – suvsiz kristallanadi, u ham suvda yaxshi eriydi.

K₂Cr₂O₇ – suvsiz holatda kristallanadi. Uning suvda eruvchanligi temperatura ortuvi bilan ortadi. Yodometriyada qo’llaniladigan eritmalarning titrini aniqlash uchun ishlatiladi. Olti valentli Cr birikmalari juda zaxarli; shu sabali xromlash tsexlarida CrO₃, xromatlar va ularning hosilalari bilan ish olib boriladigan uylarni tez-tez shamollatib turish kerak.

Xromil xlorid – agar kaliy dixromatga gaz xolatidagi HCl yuborilsa, xromil xlorid CrO₂Cl₂ hosil bo’ladi.

6HCl+K₂Cr₂O_72CrO₂Cl₂+2KCl+3H₂O
Faollashtirish savollari:

1. 
   Xrom so’zining ma’nosi nima?
   
2. 
   Folhfram metalini kimlar va nechanchi yili kashf qilishgan?
   
3. 
   Passivlanish hodisasi nima?
   
4. 
   Kaliy dixromatga gaz holidagi HCl yuborilsa, qanday modda hosil bo’ladi?
   

Molibden muxim minerallaridan - molibden yaltirog’i yoki molibdenit MoS₂ dir, vulfenit PbMoO₄ ko’proq uchraydi. Kolorado mamlakatida eng ko’p tarqalgan molibdenni olish uchun uning oksidi MoO₃ 800-1000⁰da vodorod bilan qaytariladi. Bu reaktsiyada molibden kukun holida ajralib chiqadi. Kukun holatidagi molibdenni vodorod atmosferasida qizdirib, molibden metali olinadi.

Molibden og’ir metall, suyuqlanish temperaturasi 2622⁰, qaynash temperaturasi 4810⁰. uning birikmalari +2, +3, +4, +5, +6 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. 700⁰da suv bug’i bilan reaktsiyaga kirishib, vodorodni ajratib chiqaradi.
Mo+2H₂OMoO₂+2H₂

MoO₃ – oq sarg’ish tusli modda bo’lib, suvda yomon eriydi. Ishqorlarda yaxshi eriydi. Molibdatlar hosil bo’ladi. bu kislota H₂MoO₄∙H₂O holida sariq tusli kristallardan iborat bo’lib, suvsiz H₂MoO₄ holida esa oppoq ignasimon kristall moddadir. 60⁰da qizdirilsa, H₂MoO₄ga aylanadi. Texnikada MoO₃ni olish uchun molibdenit minerali kuydiriladi. Laboratoriyada ammoniy molibden (IV) oksid MoO₂, molibden (VI) oksidni vodorod ta’sirida oxista qaytarish yo’li bilan olinadi.

Volhfarm – tabiatda asosan volhframat kislotaning tuzlari FeWO₄ va MnWO₄ yoki umumiy formula shaklida yozilganida WO₄ volhframitlar tarkibida uchraydi. Kalhtsiy volframat CaWO₄ holida ko’proq uchraydi. Xitoyda, AQShda, Gruziya, Chenyabnsk, O’rta Osiyo rayonlarida topiladi.

Olinishi: Volhfram olish uchun maydalangan va boyitilgan volhfram rudasi soda bilan aralashtirib, kuchli alanga beradigan pechda suyuqlantiriladi.

4FeWO₄+4Na₂CO₃+C_24Na₂WO₄+2Fe₂O₃+4CO₂

Bu reaktsiyada hosil bo’ldigan volhframat kislota qizdirilganda parchalanib WO₃ga aylanadi.

H₂WO_4WO₃+H₂O

So’ng WO₃ ko’mir bilan yoki vodorod oqimida qaytarib volhfram metali olinadi.

Yaxlit volhfram oq-kumush rangli modda, qattiqligi 7, suyuqlanish temperaturasi 3410⁰, qaynash temperaturasi 5700⁰. kukun xolatidaga folvram odatdagi temperaturadayoq ftor bilan reaktsiyaga kirishadi. W∙H₂ni kam yutadi. Cr-Mo-W qatorida chapdan o’ngga tomon oddiy moddalarning ximiyaviy aktivligi ortadi. 4 valentli volhfram birikmalari WCl₄, WJ₄ kam uchuvchan g’ovak gigroskopik qattiq modda bshlib, suvda gidrolizlanadi. WCl₅ – qoramtir-yashil tusli ignasimon kristall hosil qiladi. OLti valentli volhfram birikmalari WF₆, WSi₆, WO₃, WO₂Cl₂ sof holatda barqaror moddalardir.