Мавзу: ив-группа бош группачасига умумий характеристика

Uyga vazifa.

Keyingi yangi mavzuni o’rganb kelish.

1. 
   Yonaki grappacha elementlariga umumiy xarakteristika.
   
2. 
   Ularni tabiatda uchrashi.
   
3. 
   Fizikaviy va ximiyaviy xossalari.
   
4. 
   Ularni rudalari.
   

MAVZU: III GURPPA BOSH GRUPPACHASI ELEMENTLARI.
Reja:

1. 
   Umumiy xarakteristika.
   
2. 
   Borning ximiyaviy va fizikaviy xossalari.
   
3. 
   Alyuminiy va alyuminiy birikmalari.
   
4. 
   Galliy, indiy elementlari va ishlatilishi.
   

Tayanch iboralar: dioganal, lantanoid kirillim, tenar, kvarts nay, borid, dibaran, karbid, Korund, eretedt, Eyoler, boksit, Dnaspar, gallit.

Davriy sistemaning 3 gruppasi asosiy va qo’shimcha gruppalardan iborat. Asosiy gruppaga tipik elementlar bor, alyuminiy, galliy gruppachasi galiy, indiy, talliy elementlar kiradi. Hammasi bo’lib 37 ta element bor, 36 tasi metall va faqat bittasi bor metalmas. U yarim o’tkazgichlar qatoriga kiradi.

3-gruppadagi asosiy gruppcha elementlarining oksidlanish darajasi asosan +3ga teng; faqat talliyning oksidlanish darajasi +1 va +3 bo’la oladi. Al³⁺ dan Tl³⁺ ga o’tgan sayin ion dariuslar kattalashadi. Shu sababli Al(OH)₃-Ga(OH)₃-Zn(OH)₃-Tl(OH)₃ qatorida chapdan o’ngga o’tgan sayin gidroksidlarning asosli xossalari kuchayib boradi. B, Al,Ga, In, Tl atomlarining sirtqi qavat tuzilishi bir-birnikiga o’xshaydi, hammasida ham S²P elementlar bor. Bor, alyuminiy ionnig sirtqi qavatida sakkiztadan element bor: bu 18 elementning 10 tasi d element 6 tasi p-element va 2 tasi S-elementlardir. Bor bilan strotsiy orasida xam dioganal o’xshashlik bor. TlOH tarkibli gidroksidning kuchli asos bo’lishining sababi esa Tl⁺ ionining katta radiusli va kichik zaryadli ekanliginidan kelib chiqadi.

Bor – atom og’riligi 10b811, Z=5, tabiiy barqaror izotoplarining massasi sonlari 10 va 11. element konfiguratsiyasi K 2S²2p¹. Borni dastlab Gey-Lyussk va Tenar 1808 yilda olishga muvaffaq bo’ldilar. Toza borning uchta kristall shakl-o’zgarishi ma’lum; triganal, romik, kristall bor. Diamagnit modda, u ba’zan “amorf” holatda hosil bo’ladi. Amorf borni metllarda eritib, kristall bor olinadi. Qattiqlik jahatdan bor olmosdan keyingi birinchi o’rinni egallaydi. Bor tarqoq element. Ohirlik jihatdan yer po’stlog’ining 3∙10^-4 %ini tashkil qiladi. Uning tabiatda uchraydigan minerallari borat kislota H₃BO₃ va uning tuzi bura Na₂B₄O₇∙10H₂O dir. Italiyaning Toskana degan joyidagi issiq buloqlardan ancha miqdorda H₃BO₃ olinadi.

Toza bor BBr₃ ni kvarts nayda 800-1000 da vodorod bilan qayli orqali yoki bor galogenidlarini volfram yoki tantalda 1300⁰ da parchalash yo’li bilan qo’ng’ir tusli “amorf bor” olinadi.

3Mg+B₂O_3BMgO+2B+10 ekkal

Boratlarni elektroliz qilish yo’li bilan ham bor olinadi. Bor ftor bilan qizdirilganda O₂, N, S va boshqa metalmaslar bilan birikadi. Suyuqlangan kislotalarda bor erimaydi. Bor 1300⁰-2000⁰ da inert gaz atmosferasida ko’pchilik metallar bilan boridlar beradi. Umumiy formulasi MeBy.

Boridlar qiyin suyuqlanadigan, qattiq moddalardir. Cr, Sr, Ti, Ni, Ta ning boridlari sanoatda reaktiv dvigatellarning detallarini yasashda ishlatiladi. Ba, La tseriy boridlari element asboblarning katodlari uchun kerakli materialdir. Bor gebridlari tarkibi B_nH_n+4 va B_nH_n+6 formulalar bilan ifodalanadi. Masalan; diboran B₂H₆, tetrabaran B₄H₁₀, pentabaran B₅H₉; B₅H₁₁, dekaboran ...

Diboran BBr₃ ni past bosimda vodorod bilan qayli orqali olinadi. 2BBr3+6H2BrH6+6HBr

Bor gidridlari gazsimon, suyuq va qattiq moddalar bo’lishi mumkin, ular yoqimsiz xidli va zaxarli bo’lib, suv ta’siridan parchalanadi.

B₂H₆ – dibaran NH₃ bilan birikib, B₂H₆∙2NH₃ tarkibli birikma hosil qiladi. 3(O₂H₆∙2NH₃)2B₃N₃H₆+12H₂

Borazolning qaytarish temperaturasi 55⁰. U xuddi benzol singari o’zida yog’ni eritadi.

Bor gologenidlar juda yaxshi gidrolizlanadi. Bor. Ftorid organik moddalarni polimerlash va kondensatlash reaktsiyalarida katalizator sifatida ishlatiladi. Bor ftorid o’ziga ftor ionini qo’shib olib bor tetroftorid ioniga aylanadi:

BF₃+F^-[BF₄]^-

B₂O₃ – bor oksid borat kislotani suvsizlash natijasida hosil bo’ladi. u rangsiz shishasimon modda bo’lib, 209⁰ da yumshaydi.

Borat kislotaga ishqorlar ta’sir ettirilganda ortaborat kislota tuzlari olinadi.

2NaOH+4H₃BO_3Na₂B₄O₇+7H₂O

Borat kislota kontsentrlangan H₂SO₄ ishtirokida spirtlar bilan reaktsiyaga kirishib, uchuvchan efirlar hosil qiladi:

H₃BO₃+3Ch₃OH3H₂O+B(OCh₃)₃

Bu reaktsiyada borat kislotaning trimetil efiri hosib bo’ladi. bor va uning birikmalari texnikada va qishloq xo’jaligida keng qo’llaniladi. Po’latga va rangli metallar qotishmalariga oz miqdorda bor qo’shilsa qotishmaning mexanik xossalari yaxshilanadi. Yadro texnikasida B₄C reaktorning boshqarish sterenlarini tayyorlash uchun material sifatida qo’llaniladi. Borat kislota shisha sanoatida emallar tayyorlashda, metallarni payvandlashda, emal va sirtlar tayyorlashda ishlatiladi.

Alyuminiy – tartib nomeri 13, atom og’irligi 26, 9815. barqaror izotopining massa soni 27. element konfiguratsiyasi KL 3S²3P¹ alyuminiyli achchiqtosh qadim zamonlardan bizga ma’lum, lekin metal holidagi alyuminiyni dastlab Erstendt va Vyoler 1821-1827 yillarda olishga muvaffaq bo’ldilar. Alyuminiy so’zi “achchiqtosh” ning latincha nomidan kelib chiqqan.

Tabiatda tarqalgan jihatidan 3 o’rinda turadi. U yer po’stlog’ining 8.8 %ini tashkil qiladi. Tabiatda birikmalar holida uchraydi. Uning 250dan ortiq tabiiy birikmalar holida uchraydi. Uning 250dan ortiq tabiiy minerali ma’lum. Uning 100 tasidan ko’pi alyuminiyli slikatlardir. Uning muxim minerallari.

1. 
   Dala shpati (ortoklaz) K[AlSi3O8], buni soddalashtirish maqsadida quyidagicha yoziladi. K₂O∙Al₂O₃∙6SiO₂
   
2. 
   Natriyli dala shpati (albit) Na(AlSi3O8) yoki Na₂O∙Al₂O₃∙6SiO₂.
   
3. 
   Kaltsiyli dala shpati (anortit) Ca[Al2SiO8] CaO∙Al₂O₃∙2SiO₂.
   

Alyuminiyning texnika axamiyatiga ega bo’lgan minerallari: boksit, krialitdir.

Eritedt va Vyoler AlCl₃ ga metall holidagi kislota ta’sir ettirilib, alyuminiy olganlar. AlCl₃+3KAl+2KCl

Hozirgi vatqda alyuminiy olish uchun 1886 yilda Geru va Xoll topgan elektroliz usulidan foydalaniladi. Bu metod nazariyasi P.T. Fedotev tomonidan taklif etilgan. Bunda xom-ashyo sifatida boksitdan foydalaniladi.

Alyuminiy – kumush kabi oq yengil metall. Yoqlari markazlashgan kub panjarada kristallanadi. Alyuminiy nixoyatda plastik modda. Sovuqda ham, issiqda ham alyuminiyga mexanik ishlov berish qulay. Undan yupqa varaqa va ingichka simlar tayyorlash mumkin. Alyuminiy ximiyaviy jixatdan juda aktiv metall, kislorod bilan birikadi va uzluksiz zich parda bilan qoplanad, bu parda metalga maxkam yopishgan suv, xavo ta’sirida yemirilishdan saqlanadi. Kukun holidagi alyuminiy xavoda qizdirilganda yonadi. 4Al+3O_22Al₂O₃

Ximoya pardasi ko’chirilgan alyuminiy suvdan vodorod ajralib chiqadi. Alyuminiy barcha kislotalar bilar reaktsiyaga kirishadi. Kontsentlarganda sovuq HNO₃ da passivlanadi.