Мавзу: ив-группа бош группачасига умумий характеристика

Faollashtiruvchi savollar:

1. 
   Litiy so’zining ma’nosi nima?
   
2. 
   Litiy birikmalari haqida gapiring?
   
3. 
   Litiy hozir necha usulda olinadi?
   
4. 
   Natriy tuzlari qaerlardan topilgan?
   

Uyga vazifa:

1. 
   Keyingi mavzu “II gruppa bosh gruppasi elementlarini” o’rganish.
   
2. 
   II gurppaga qaysi moddalar kiradi?
   
3. 
   Olinishi.
   
4. 
   Ximiyaviy va fizikaviy xossalari?
   
5. 
   Ishlatilishi va birikmalari.
   

MAVZU: II GRUPPA BOSH GRUPPA ELEMENTLARI.

Reja:

1. 
   Umumiy xarakteristika.
   
2. 
   II gruppa bosh gruppa elementlarining tabiatda uchrashi.
   
3. 
   Ximiyaviy va fizikaviy xossalari.
   
4. 
   Olnishi va ishlatilishi.
   

Tayanch iboralar: aleksandritlar, Vokelen, akvamarin, llitsiy, zumrad, xira smargd, berillid, gigroskopik, klark, magniy amalgamasi, gidrid-borat, magnezial, marmar, irlandiya shpati, viterit, tsemskin.

Davriy sistemaning ikkinchi gruppasi ikki gruppadan iborat.ikkinchi gruppa elementlarining hammasi musbat ikki valentl bo’ladi, ya’ni bu elementlarning eng yuqori oksidlanish darajasi +2 ga teng bo’ladi. Asosiy gruppacha tipik elementlar (Be, Mg) va kaltsiy gruppacha (Ca, Sr, Ba, Ra) elementlaridan iborat. Qo’shimcha gruppachani rux, kadmiy va simob tashkil etadi. Asosiy gruppacha elementlari atomlarining sirtqi qavatida ikkitadan S-elektron bo’ladi. ularning qaytaruvchanlik xossalari ishqoriy metallarnikiga qaraganda kuchsizroq bo’ladi. Ca, Sr, Ba, Ra elementlarining qaytaruvchanlik xossalari atom radiusi kattalashgan sayin kuchayib boradi. Be²⁺, Mg²⁺, Ca²⁺, Sr²⁺, Ba²⁺, Ra²⁺ ionlarining tuzilishi Li⁺,Na⁺,K⁺,Rb⁺,Cs⁺,Fr⁺ ionlarining tuzilishiga o’xshaydi; biroq ularning radiusi kichikroq. Shuning uchun bu elementlarning gidroksidlari ishqoriy metallarning gidroksidlariga qaraganda kuchsizroq asos xossalariga ega. Be²⁺, Mg²⁺, Ca²⁺, Sr²⁺, Ba²⁺, Ra²⁺ qatorida chandan o’ngga o’tish bilan ionlarning radiuslari ortgan sari gidroksidlarning asos xossalari kuchayib boradi.

Be – davriy sistemada 4 katkda joylashgan, atom og’irligi 9.0122, barqaror izotopining massa soni 9, atomining elektron konfiguratsiyasi 1s²2q². Vokelen 1793 yilda berill mineralida beriliy borligini aniqlagan bo’lsada, uni 1827 yilga borib Vyoler BeCl₂ ni kaliy bilan qaytarib beriliy olishga muvaffaq bo’ldi. XX asrning 20 yillaridan boshlab beriliy sanoat miqyosida olina boshladi. I.V. Avdeev beriliy oksidni tekshirb uning tarkibida bir atom beriliyga bir atom kislorodga to’g’ri kelishini topdi. Atom og’irligi 9.26 ga tengligini aniqladi. Mendelev beriliyni davriy sistemaning 2g’gruppachiga kiritdi va uning og’irligi 9.4 ga teng deb qabul qildi. Beriliy tuzlari shirin mazzali bo’ladi, shunga ko’ra u dastlabki vaqtda glitsiy (frantsuzcha “shirin”) deb atalgan.

Beriliy tabiatda ba’zi bir nodir silikatlar va alyuminisilikatlar holida uchraydi. Minerallardan beriliy 3BeO∙Al₂O₃∙6SiO₂ bo’lib, uning tarkibida 14 % BeO bor. Beriliy tarkibidagi qo’shimchalarga qarab, oq, sariq, pushti, zangori, yashil tusli bo’ladi: lekin sof yashil zumrad, xira smaragd va zangori akvamorinlargina qimmatbaho toshlar jumlasiga kiradi. Uning aleksandriya nomli ikkinchi minerali BeO∙Al₂O₃ ham qimmatbaho toshdir. U yog’du tushishiga qarab tovlanadi. Uchunchi minerali fenakit 2BeO∙SiO₂ tarkibida 45.5% BeO bor. Kam uchraydi, og’irlik klarki 5∙10^-4%ni tashkil etadi.

Beriliyni ajratish uchun beril rudani ftaridlar bilan suyuqlantirib, hosil bo’lgan qotishmaga suv qo’shib Na₂BeF₄ eritmasi olinadi. So’ngra sulfat kislota qo’shib eritmadan BeSO₄ ni krsitallantiriladi. Uni cho’g’latib beriliy oksid olinadi. Metall beriliy olish uchun suvsiz suyultirilgan beriliy xlorid elektroliz qilinadi. AQShda beriliy olish uchun BeF₂ 850 ⁰C da magniy bilan qaytariladi. Metall beriliydan juda sof beriliy olish uchun metallik beriliyni vakuumda bug’latish yoki inertgaz atmosferasida zonalar bo’ylab suyuqlantirishdan foydalaniladi.

Beriliy o’z xossalari bilan 2-gruppa elementlaridan farq qiladi. Masalan; BeCl₂ kuchliroq gidrolizlanadi. Buning sababi shundaki, beriliyning ion radiusimagniyning ion radiusidan qariyib 2 marta kichik, uning zaryadi esa +2 ga teng. Be²⁺ ioni anionga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Mg²⁺,Ca²⁺ ionlarbundpy ta’sir etolmaydi. Beriliy kul rang, yengil metall, solishtirma og’irligi 1.847 g/sm³ b suyuqlanish temperaturasi 1284 ⁰C, qaynash temperaturasi 2970 ⁰C. Beriliy geksaganol sistemada kristallanadi. U deyarli mo’rt va mo’rt modda, havoda yonadi. Beriliy galogenlar bilan odatdagi remperaturada yoki bir oz isitilganda birikadi. Beriliy odatdagi sharoitda vodorod bilan birikmaydi. Suyultirilgan H₂SO₄ va HCl da beriliy eriydi. HNO₃ ta’sirida esa faqat isitilganda eriydi. Beriliy sovuq HNO₃ ga botirilsa uning aktivligi kamayadi. Beriliy ishqorlar bilan berilatlar hosil qiladi. Be+2NaOHNa₂BeO₂+H₂ yoki

Be+2NaOH+2H₂ONa[Be(OH)₄]+H₂

Beriliy o’zining amfoterligi bilan 2-gruppa metallaridan ajraladi. Ba’zi metallar bilan beriliy intermetall birikmalar berilidlar hosil qiladi. Beriliyning ba’zi qotishmalari samoliyotsozlikda ishlatiladi. Beriliy atom reaktorlarda neyronlarning xarakatini susaytiruvchi sifatida, bundan tashqari laboratoriyada neytronlar olish uchun radiy-beriliy yoki radon-beriliy manbalar sifatida ishlatiladi.

BeH₂ – hosil qilish uchun BeCl₂ ning efirdagi eritmasiga LiH tas’ir ettirish lozim. BeH₂ qattiq polimer modda, u suv ta’sirida parchalanib H₂ ajiralib chiqadi.

BeC₂ – elektr pechda BeOning ko’mir bilan reaktsiyaga kirishishi natijasida hosil bo’ladi. 2BeO+3CBe₂C+2CO

Be₃N₂ – yuqori temperaturada beriliyning azot bilan birikishi natijasida hosil bo’ladi. beriliy nitrid kislotalar ta’sirida parchalanib NH₃ ajralib chiqadi.

BeO – olish uchun beriliy oksidlantiriladi yoki BeSO₄ tarchalontiriladi. BeSO_4BeO+SO₃

Be(OH)₂ – beriliy tuzlari eritmasiga NH₃ ta’sir ettirilsa, Be(OH)₂ ga tushadi.

BeCl₂ – suvda yaxshi eriydigan rangsiz gigroskopik modda 487 ⁰C da suyuqlanadi. BeO+Cl₂+CBeCl₂+CO

Mg – tartib nomeri 12, atom og’irligi 24,312. yer yuzida magniyning og’irligi klarki 1.93%, tabiatda magniyning uchta izatopi bor. ²⁴Mg, ²⁵Mg, ²⁶Mg yana uchta sun’iy izotopi ham ma’lum. Tabiatda magniy silikatli minerallar, karbonatli minerallar va xloridlar holida uchraydi. Dengiz suvida 0.38%ga qadar magniy slorid bo’ladi. magniy tuzlari Kaspiy dengizida, Qora-Bo’g’oz-To’lda va O’lik dengizda ayniqsa ko’p uchraydi. Metall magniy amalgamasini Devi 1818 yilda suyultirilgan MgSO₄ ni elektrolish qilish natijasida olib, unga magnesium nomini bergan. So’ngra 1828 yilda Byussi suyuqlangan MgCl₂ga kaliy bug’lari ta’sir ettiribmetall magniy olgan.

1. Suyuqlangan suvsiz magniy xloridni elektroliz qilish.

2. Dalomit ferrosilitsiy yoki Alyuminiy silitsiy bilan qaytariladi. 2(CaO∙MgO)+SiCa₂SiO₄+2Mg

3. MgO ni yuqori temperaturada uglerod bilan qaytalishii.

MgO+CMg+CO

Mg – S elementlarjumlasiga kiradi, ularning xossalari. Beriliyning xossalaridan ancha farq qiladi, chunki magniy atomida bo’sh valent orbitallar mavjud. Mg1S²2S²2P⁶3S²3P⁰3D¹⁰

O’z birikmalarida magniy ikki valentli bo’ladi. kumushdek oq va yengil metall, uning solishtirma og’irligi 1.74, suyuqlanish temperaturasi 651, qaynash temperaturasi 1120, magniy havoda oksidlanganda xiralashadi.

Magniy sovuq suv bilan reaktsiyaga juda sust kirishadi. Qaynoq suv bilan reaktsiyaga kirishib Mg(OH)₂ hosil qiladi.Magniy kislotalarda eriydi, ishqorlar magniyga ta’sir etmaydi. U qotishmalar hosil qiladi. Masalan: elektron nomli yengil qotishma bo’lib, uning tarkibida 3-10% Al, 0.2-3% Zn va 87-94 % Mg bor. Magniy yengil metall qotishmalari ishlab chiqarishda qo’llaniladi. Metallurgiyada qimmatbaho metall olishda qaytaruvchi sifatida ishlatiladi. Fotografiyada va feyrverklar tayyorlashda ishlatiladi.

MgH₂ – magniy dimetilning 175 gradusda parchalanashi natijasida hosil bo’ladi. Mg(Ch₃)_2MgH₂+C₂H₄

Qatiq kumushrangmodda, yana Mg(BH₄)₂ (gidridborat), Mg(AlH₄)₂ – gidrit alyuminat birikmalari ma’lum.

Mangiy oksid – 2800 ⁰C da suyuqlanadi, kristall modda texnikada magniy karbonatni parchalash yo’li bilan magniy oksid olinadi.

Mangiy gidroksid suvda kam eriydi, o’rtacha kuchga ega bo’lgan asos.

Mangiy xlorid – magniy oksidga uglerod ishtirokida xlor ta’sir etib olinadi.

MgO+C+Cl_2MgCl₂+CO