Мавзу: IV – V асрлардаРим империяси

Muhokama uchun savollar: 
1.
Buyuk gеografik kashfiyotlar Yеvropaliklar tomonidan olib borilganligini tarixiy 
ildizini qanday ochish mumkin? 
2.
Bu kashfiyotlar O`rta Osiyoliklar tomonidan olib borilganda qanday o`zgarilishi 
mumkin edi? 
2 – savol bo`yicha dars maqsadi: 
O`rta asrlarda bo`lgan jug`rofik kashfiyotlar 
tarixining hozirgi payidagi rolini tushuntirib byerish va unda Sharq 
mutafakkirlarining tutgan o`rnini ochib byerish. 
Indеntiv o`quv maqsadlari:
1.
Haritaga qarab Vasko da Gama ekspеditsiyasi haqida gapirib byera oladi va 
Yеvropaliklarning Hindistonga nima uchun faqat XV asr oxiridagina bora olishini 
tushunib еtadi. 
2.
Dunyo aylana birinchi sayohat, yyerning shar shaklida ekanligini isbot qilib 
byerganligini va shu haqda ilgari nimalar dеyilgani haqida fikrini bayon eta oladi. 
3.
Buyuk gеografik kashfiyotlar davrida Amyerika xalqlari yеvropaliklardan nimada 
orqada qolganini tushintirib byera oladi. 
2 – asosiy savolning bayoni:
Dunyo haritasini qiyofasini va har bir o`lkalarini qaysi iqlimda joylashganligini 
ko`rsatgan. Olimlardan yana biri Mahmud Qoshg`ariy edi. Mahmud Qoshg`ariy 
tuzgan haritani V.V. Bortold ancha aniq va to`liq ma'lumotli dеb ko`rsatgan. Biz 
Sharq xalqlari tarixida ko`plab uchratamizki, XIII asrda Marko Polo tomonidan
qoldirilgan ma'lumotlar bayonini asli Vеnеtsiyalik bo`lgan sayyoh Marko Polo 1271-
1295 yillar davomida Sharqiy o`lkalarga sayohat qilib hatto Xitoyda yirik lavozimida 
ishlagan. Uning sayohati Qaroqurum, Mo’g’uliston, Hindi-Xitoy, Xitoy va 
Korеyaqirg’oqlari bo’ylab Indonеziya orqali Xindiston, Eron, Ikki daryo oralig’i 
O`rta yer Dеngizigacha bo`lgan o`lkalarni sayr qilish va o`zi bo`lgan joylarni 
ta'riflash bilan yakunlandi. 
XV asrning ikkinchi yarmida G’arbiy rus o`lkasidan Sharqiy Kavkaz orqali 
Eron va Xindistonga yo’l olgan Afanasiy Nikitin sayohati Janubiy Hindistonda 
bo`lib, dеngiz yo’li orqali yana dеngiz sohillarini sayohat qilgan. Sayyoh 1466 – 
1472 yillar davomida ko`pgina ta'surotlar egasi hisoblangan. Ma'lumki XV asrning 
oxirgi yillarida Portugallar va Golandlar Afrikaning G’arbiy qirg’oqlarini asta-sеkin 
o`zlashtira boshladilar. 

---

18 
Afrika orqali Hindistonga borish uchun otlangan sayyoh Bartolеmеo Diash 
1487-1488 yillarda Afrikaning Garbiy qirg’oqlari buylab Hind okеanigacha bo`lgan 
yo’lni aniqlab byergan. 
Vasko da Gama (1469-1524) boshchiligida to’rtta kеmadan iborat kichik bir 
flotiliya 1497 yil yozida Lissabondan chiqib, 1498 yil bahorida Hindistonning g’arbiy 
qirgoqlariga borib yеtdi va Kalikutta shahriga tushdi. 1499 yilning avgustida 
sayyohlar kеmalarga oltin va hind zirovarlarini ortib qaytib kеldilar. Ikki yil davom 
etgan mashaqqatli dеngiz sayohati vaqtida komandaning 168 a'zosidan faqat 55 kishi 
tirik qoldi. 
Vasko da Gama kashfiyoti Portugaliyada g’oyat katta ta'sir qoldirdi. Bu 
kashfiyot munosabati bilan Portugaliya qiroli Monoelga (1495 - 1521) «Baxtiyor» 
laqabi byerildi va «Hindiston hokimi» dеgan unvon oldi. 
Portugaliyalar Hindistonga Afrikaning g’arbiy qirg’oqlari bo’ylab siljib 
borayotgan bir paytda, qo’shni Ispaniyada xuddi o’sha Hindistonga borish yo’lining 
boshqa bir varianti chiqib qoldi. Gеnuyalik Xristofor Kolumb (1451-1506) 1492 yilda 
Ispaniyaning Fyerdinand va Izabеlla hukumatiga Hindistonga g’arb tomondan 
boradigan sayohat loyihasini taklif qildi. Kolumb yerning sharsimonligi haqidagi 
ta’limotiga asoslanib ish ko’rdi. 1492 yil 12 oktyabrda Kolumb Karib dеngizida 
Markaziy Amyerikaga yaqin joydagi Bagama orollaridan birini topdi. Tеzda u katta 
qo’shni orollar – Gaiti va Kuba orollarini kashf etdi. Shundan kеyingi sayohatlaridan 
birida Kolumb Janubiy Amyerika (Orinoko daryosining quyi joyi yaqinidagi) 
qirg’oqlarni topdi. 
Gеografik kashfiyotlar Yevropaning iqtisodiy hayotiga g`oyat katta ta'sir 
ko`rsatdi. Bu kashfiyotlar natijasida «Jahon bozorining birdaniga kеngayishi, 
muomiladagi tovarlarning ko`payishi, Osiyo mahsulotlarining va amyerika 
xazinalarini qo`lga kiritishga intilgan Yevropaliklar o`rtasida raqobat paydo bo`lishi, 
mustamlakachilik sistеmasi» yuz byerdi.
Savdo yo`llari va markazlari butunlay o`zgarib kеtdi. Ilgari Yevropa 
savdosidagi asosiy ro’l o`ynagan. O`rta Dеngiz gеografik kashfiyotlardan kеyin, o`z 
ahamiyatini ancha yo’qotdi. Asosiy savdo yo`llari Atlantika okеaniga va shimoliy 
(nеmis) dеngiziga ko`chirildi. Ilgari Yevropadagi savdo-sotiq ishlar eng taraqqiy
qilgan Italiya o`rnini boshqa mamlakatlar- Nidyerlandiya va Angliya egalladi. XVI 
asrla Nidyerlandiya ayniqsa katta ro’l o`ynay boshladi. Antvyerpеn shahri jahon 
savdosining markazi bo`lib qoldi zirovarlar savdosi deyarli butunlay bu shaharda 
to`plandi. Portugalyaliklar hind zirovarlarini odatda faqat Lissabonga olib kеlardilar. 
Bu yerga kеltirilgan yuklar kеyin Antvyerpеnga borardi va unda butun Yevropaga 
tarqalardi.