Mavzu. Ishlab chiqarish xarajatlari va ularni

---

MAVZU. ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA ULARNI 

KAMAYTIRISH YO’LLARI  

 

          Kirish.     

1. Xarajatlarning iqtisodiy mazmuni va mohiyati  

2.Xarajatlarning tasniflanishi  

3.Mahsulot tannarxi va uni hisoblash metodlari  

4.Mahsulot tannarxini kamaytirishning asosiy 

yo’llari va omillari  

       Xulosa 

 FOYDALANILGAN ADABYOTLAR RO’YXATI 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 KIRISH 

Mamlakatimizda ishlab chiqarishni modernizasiya kilish, texnik yangilash va 

diversifikasiya kilish, inovasion texnologiyalarni keng joriy etish ishlari keng 

kulamda amalga oshirilmokda. Shu asnoda, mazkur subyektlar moliyaviy 

munosabatlarini bozor talablariga javob beradigan darajada takomillashtirish, 

mahsulot ishlab chiqarish tannarxini samarali kamaytirish orqali eksport saloxiyati 

yuksaltirish korxonalarni kelgusida muvofakiyatli rivojlanishini ta’minlaydi. 

Shu sababli, glabal moliyaviy inkiroz sharoitida moliya-bank tizimini qo’llab- 

quvvatlash, sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxini 

kamaytirishda yuzaga keladigan muammolarni xal etish va ularning moliyaviy 

barqarorligini yanada oshirish eng dolzarb masalalardan biri bo’lib xisoblanadi.  

Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, “ Mamlakatimizda yaratilgan 

ishlab chiqarish salohiyatidan foydalanish borasida ham ishga solinmagan ulkan 

imkoniyatlar mavjud. Biz ishlab chiqarishni yangilash va modernizasiya qilish 

uchun katta mablag’ sarflaymiz, ko’p miqdordagi xorijiy investisiyalarni jalb 

etamiz. Lekin qator tarmoqlarda ishlab chiqarish quvvatlaridan, asosiy fondlardan 

to’liq foydalanishda, mehnat samaradorligini oshirishda yo’l qo’yilayotgan 

kamchiliklar mahsulotlar tannarxining asossiz ravishda o’sib ketishiga olib 

kelmoqda.1” Shuningdek, yurtboshimizning ushbu Jaxon moliyaviy-iktisodiy 

inkirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yullari va choralari asarida 

xamda inkirozga karshi choralar dasturining anik bo’limlari - belgilangan kompleks 

chora-tadbirlar quyidagi asosiy vazifalarni xal etishga karatilgan. 

1. Xarajatlarning iqtisodiy mazmuni va mohiyati  

Korxonada ishlab chiqarish xarajatlari korxona faoliyati uchun muhim rol o’ynaydi, 

chunki mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari qancha kam bo’lsa korxona 

foydasi va rentabelligi shuncha oshadi. Shuning uchun, keng institusional 

isloxotlarni amalga oshirish omillaridan biri, korxonalarning moliyaviy 

barqarorligini ta’minlash xamda xozirgi glabal moliyaviy- iktisodiy inkiroz 

sharoitida sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxini 

kamaytirishdagi muammolarni xal etish yullarini moliyaviy-iktisodiy asoslarini 

takomillashtirish bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chikish lozimligi mazkur bitiruv 

malakaviy ishining dolzarbligini bildiradi. 

1) mahsulot ishlab chiqarish tannarxi,  

2) davr xarajat­lari, 

 3) moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar,  

4) favqulotda zararlarni oladi. 

---

Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida  eng asosiy masalalardan biri mamlakatda 

jaxon talablariga javob beradigan, sifatli, raqobatbardosh mahsulotlar ishlab 

chiqarish xisoblanadi. Bunda ko’riladigan asosiy maqsad arzonrok xamda 

raqobatbardosh, sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishdan iborat. Buning uchun 

ishlab chikarilayotgan mahsulot tannarxi o’rganib, uni imkon qadar pasaytirish 

katta ahamiyatga ega. 

Mamlakatimizda mahsulot (ish, xizmat)lar xisobi 1999 yil 5 fevraldagi 54- sonli 

karoriga ilova Mahsulot(ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va Sotish 

xarajatlarining tarkibi xamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’ri 

sidagi Nizomga muvofiq amalga oshiriladi. 

Bugungi kunda amalda bo’lgan ushbu Nizomga muvofiq mahsulot (ish, xizmat)ni 

ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiradigan moddalar sirasiga o’zgartirishlar 

kiritilgan. Mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibini aniqlashdan 

maqsad:  

1. Buxgalteriya xisobi schyotida jami xarajatlar tug’risida to’liq va aniq 

ma’lumotlarga ega bo’lish, korxona faoliyatini rentabelligi va bozor iqtisodiyoti 

sharoitida raqobatbardoshliligini aniqlash;  

2. Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxini anik xisob-kitobini kilish; 

 3. Mahsulot tannarxiga kiritilmaydigan xarajatlarni aloxida tarkiblash va ularni 

moliyaviy natijaviylikka boglash;  

4. Ishlab chiqarish xarajatlarini yuzaga chikishi va javobgarlik markazlari bo’yicha 

xisobga olish va nazorat kilish;  

5. Solik to’lanadigan bazani anik xisob-kitobini yurtish va bu orqali ishlab chiqarish 

xarajatlari xamda korxona sarflarini Boshqarishni tashkil etishdan iboratdir. 

Bozor iqtisodiyoti sharoitida Xo’jalik yurituvchi subyektlarning ishlab 

chikarayotgan mahsulotlari tannarxini tahlil  kilishda quyidagilarga alohida e’tibor 

qaratiladi:  

-Ishlab chiqarish xarajatlarini o’rganish  va ularning holati ga baho berish;  

-Mahsulot tannarxini pasaytirish bo’yicha belgilangan rejani bajarilishi va 

dinamikasini nazorat kilish;  

-Ishlab chiqarish xarajatlarini iktisodiy elementi va kalkulyasion moddalari 

bo’yicha o’rganish  va ularga baho berish;  

-Mehnat unumdorligi bilan ish xaqi xarajatlari urtasidagi nisbatni o’rganish ;  

---

-Tannarxning o’zgarish sabablarini aniqlash va unga ta’sir etuvchi omillarni mikdor 

jixatidan xisoblash; - 

-Ayrim turdagi mahsulot tannarxini xarajat moddalari bo’yicha tahlil  etish;  

-Tannarxni pasaytirish bo’yicha mavjud imkoniyatlarni aniqlash va xakozo. 

Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va cotish xarajatlarining tarkibi 

xamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi Nizomga muvofiq 

ishlab chiqarish xarajatlarini xisobga olishning umumiyligi ta’minlangan. 

Buning yakunida mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va cotish xarajatlarini 

rejalashtrish, tahlil  etish va nazorat kilishga imkoniyat tugiladi. 

Mazkur Nizom buxgalteriya xisobi maqsadlarida va Soliqqa  tortish maqsadlarida 

xarajatlarni xisoblash tartiblaridagi farqlanishlarini xisobga olib ishlab chikilgan. 

Bunda tahlil  kilishning asosiy maqsadi Xo’jalik yurituvchi subyektlarning bozor 

iqtisodiyoti sharoitlarida raqobatga bardoshligini aniqlashdir. 

Nizomda buxgalteriya xisobi bo’yicha foyda bilan Soliqqa  tortiladigan foyda 

urtasidagi tafovutlarga izox berilgan. 

Soliqqa  tortiladigan foyda buxgalteriya xisobidagi foydadan farq kilishining sababi 

shundaki, davlat solik siyosatiga muvofiq amaldagi solik konunchiligi bo’yicha 

korxona xarajatlarining bir qismi Soliqqa  tortiladigan bazaga kirmaydi. 

Nizomda moliyaviy natijalarni shakllantirishning asosiy koidalari va xarajatlarni 

guruxlash berilgan.O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining  qarori bilan 

tasdiqlangan «Mahsulot (xizmatlar)­ning sotish xarajatlarining tuzilishi va 

moliyaviy natijalarning tashkil topishi qoidalari»ga asosan korxonalarning xarajat 

moddalari quyidagilardan tashkil topadi: 

Ishlab chiqarish xarajatlari: 

– mahsulot tannarxi: 

-Ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari:  

-mahsulotga qushiladigan xom ashyo va materiallar – sotib olingan materiallar 

(ishlab chiqarishni me’yorida o’tishini ta’minlash, ehtiyot qismlar, mahsulotlarni 

urash, joylash uchun materiallar va h.k);  

-ishlab chiqarish xususiyatiga ega xizmatlar va ishlar;  

-tabiiy xom ashyo (suv, yog’och va h.k);  

-energiya va yoqilg’ining hamma turlari;  

---

-materiallarning tabiiy kamayishi.  

-Ishlab chiqarish xarakteridagi mehnatga to’lovlar:  

-bajarilgan ishlar uchun to’lovlar;  

-qo’shimcha to’lovlar;  

-ishlanmagan vaqtlar uchun to’lovlar.  

-Ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar:  

-ish haqi fondiga nisbatan ajratmalar;  

-nodavlat nafaqa fondiga, ixtiyoriy tibbiy sug’urtaga va boshqa ixtiyoriy to’lovlar.  

Asosiy fondlar va nomaterial aktivlar amortizasiyasi:  

-asosiy fondlarning eskirishiga qarab bosh birlamchi bahodan ajratma.  

Ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa xarajatlar:  

-ishlab chiqarish jarayoniga ko’rsatilgan xizmatlar;  

-ishlab chiqarish xom ashyo va materiallar bilan ta’minlash;  

-asosiy fondlarni ishchi holda saqlash xarajatlari;  

-o’t o’chirishni ta’minlash va qorovullar;  

-ishlab chiqarish asosiy fondlarining ijara haqi. 

-davr xarajatlari: 

Mahsulotni sotish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar: 

-tovarlarni tashish xarajatlari;  

-savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining muomala xarajatlari;  

Ma’muriy xarajatlar:  

-boshqaruv xodimlarining mehnat to’lovlari;  

-ularga sug’urta ajratmalari;  

-xizmat avtomobillarini asrash;  

-boshqaruvning texnik vositalari, aloqa, signalizasiya, hisoblash markazi va h.k.  

-boshqaruvdagi asosiy fondlar amortizasiyasi;  

-xizmat safari xarajatlari.  

---

Boshqa operasion xarajatlar:  

-kadrlar tayyorlash;  

-qurilishdagi kamchiliklarni yo’qotish;  

-maslahatlar berish va axborotlar xizmati to’lovlari, auditlar xizmati to’lovlari va 

h.k. 

-moliyaviy faoliyat xarajatlari:  

-banklarning uzoq va qisqa muddatli kreditlari uchun to’lovlar;  

-uzoq muddatli ijara uchun to’lovlar; valyuta kursining o’zgarishi sababli foyda va 

zararlar;  

-korxonaning o’z qimmatbaho qog’ozlarini chiqarish va tarqatish xarajatlari.  

-favqulodda zararlar:  

-bularga kutilmagan holda yuz beradigan zararlar kiradi. Yuqoridagilardan ko’rinib 

turibdiki, yangicha sharoitda mahsulot tannarxiga tijorat, ma’muriy, umumxo’jalik 

va moliyaviy xarajatlar kiritilmaydi. Balki ular har davrning o’zida korxona foyda 

summasi hisobidan qoplanadi va bu holat milliy hisoblar tizimiga mos keladiDavr 

xarajatlari – korxonalar faoliyatida yangi ko’rsatkich hisobla­nadi. Bu xarajatlar 

bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq emas.Bularga ishlab chiqarishni 

boshqarish, tijorat xarajatlari, umumxo’jalik xarajatlari shu jumladan ilmiy-

tekshirish va tajriba-konstruktorlik xarajatlari kiradi. Ular umumxo’jalik xarajatlari 

bo’lib, ularning hajmi ishlab chiqarish mahsulot hajmi bilan bog’liq emas, balki 

davr, vaqt bilan bog’liq. Mahsulot tannarxi korxona mahsulotini ishlab chiqarish va 

sotish bilan bog’liq bo’lgan, pul bilan ifodalangan xarajatlarning yig’indisidir. 

Mahsulot tannarxining ma’lum darajasi juda ko’p ishlab chiqarish omillarining 

o’zaro ta’sir natijasidir. Masalan, tannarxning pasayishiga mehnat 

unumdorligining oshishi, xom ashyo, elektroenergiya, yoqilg’gi materiallarning 

tejab tergab sarf qilinishi, asbob uskunalardan foydalanish darajasining oshirilishi, 

brak, bekor turishlarning kamaytirilishi va h.k. ta’sir ko’rsatadi.Tannarxning 

pasaytirilishi bilan korxonalarning pul jamg’armalari oshadi, ishlab chiqarishni 

yanada kengaytirish va takomillashtirish uchun qo’shimcha mablag’ beradi, 

mahsulotlar chakana narxini pasaytirib bu bilan aholining turmush darajasini 

yuksaltirishga imkon yaratadi.Mahsulot tannarxi xarajat elementlari bo’yicha 

klassifikasiyalanadi. 

Xarajatlarning iqtisodiy elementlari quyidagilardan iborat:  

-Xom ashyo va asosiy materiallar (chiqindilar kirmaydi);  

---

-Yordamchi va boshqa materiallar;  

-Yoqilgi; 

-Energiya;  

-Asosiy va qo’shimcha ish haqi;  

-Ijtimoiy sug’urta ajratmalari;  

-Asosiy fondlar amortizasiyasi;  

Boshqa pul xarajatlari.  

Bundagi 1-4 – elementlar mehnat predmetlari uchun, 5 va 6 – elementlar kishi 

mehnati uchun, 7 – element mehnat vositalari uchun sarflangan pul xarajatlarini 

ifodalaydi. 8 – element esa ishlab chiqarishni normal amalga oshirish uchun zarur 

pul xarajatlaridir (yollangan transport, xodimlarni xizmat safariga yuborish, 

pochta, telegraf, o’qishga yuborilganlarga to’lanadigan stipendiya va boshqa shu 

kabi xarajatlar). 

Ishlab chiqarish xarajatlarini mazkur iqtisodiy elementlari bo’yicha klassifikasiya 

qilish tannarxning tuzilishini o’rganish imkonini beradi. Birlik mahsulot uchun 

xarajat kalkulyasiya moddalari bo’yicha mahsulot tannarxidagi xarajatlar 

klassifikasiyalanadi. 

Ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarish jarayonida tutgan o’rniga qarab asosiy 

va qo’shimcha xarajatlarga ajratiladi. Asosiy xarajatlar bevosita mahsulot ishlab 

chiqarish bilan bog’liq bo’ladi. Qo’shimcha xarajatlar korxonani xo’jalik jihatdan 

boshqarish bilan bog’liq bo’lib unga ortiqcha xarajat va nobudgarchiliklar ham 

(jarima, kamomad, brak, bekor turishlar) qo’shiladi. 

Mahsulot hajmi bilan bog’liqligiga qarab xarajatlar o’zgaruvchan va shartli doimiy 

xarajatlarga ajratiladi. O’zgaruvchan xarajatlar mahsulot hajmi o’zgarishiga qarab 

o’zgaradi (xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, energiya, asosiy 

ishchilarning ish haqi va h.k). SHartli doimiy xarajatlar mahsulot hajmi o’zgarishiga 

qarab o’zgarmaydi (boshqaruv xarajatlari). Mahsulot hajmining ortishi shu 

xarajatlar hisobiga uning bir donasi tannarxining pasayishiga olib keladi. 

Mahsulotlarning ayrim turlari orasida taqsimlanishiga qarab xarajatlar bevosita va 

bilvosita xarajatlarga ajratiladi. Bevosita xarajatlar ayrim mahsulotlar tannarxiga 

to’g’ridan-to’g’ri qo’shiladi (xom ashyo yoki asosiy materiallar). 

Bilvosita xarajatlar ayrim mahsulotlar turlari bo’yicha shartli ravishda qandaydir 

to’g’ri xarajat (masalan, ish haqi)ga nisbatan proporsional ravishda taqsimlanadi. 

Xarajatlarni bunday guruhlarga ajratish bir necha xil mahsulot ishlab chiqaradigan 

---

korxonalarga xos bo’lib, bir xil mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalarga hamma 

xarajatlar ham o’sha mahsulot tannarxiga kiradi. 

Mahsulot tannarxining dinamikasini o’rganishning muhim shartlari­dan biri 

o’rganilayotgan mahsulotning albatta solishtirma tovar mahsulot bo’lishidir. 

Solishtirma tovar mahsulotga solishtirilayotgan ikki davr (bazis va joriy)da ishlab 

chiqarilgan va shu bilan birga texnologiyasi, konstruksiyasi bir oz o’zgarsa ham 

lekin iste’mol xususiyati o’zgarmagan mahsulotlar kiradi.  

Mahsulot tannarxini pasaytirishning manbalari va omillari 

Mehnat unumdorligini oshirish, xomashyo va material, yoqilg’i va 

elektroenergetika xarajatlarini kamaytirish, xizmat ko’rsatish va boshqarish 

sarflarini qisqartirish, ishlab chiqarishdan tashqari, xarajatlarni tejash sanoat 

mahsuloti tannarxini pasaytirishning eng muhim manbalari hisoblanadi. Mehnat 

unumdorligini oshirish uchun yangi texnika, texnologiya jarayonlarini va ishlab 

chiqarishni o’stirish yoki tashkil etishning ilg’or usullarini joriy qilish orqali har bir 

mehnatchi tomonidan tayyorlanayotgan mahsulotni ko’paytirish kerak bo’ladi. Bu 

holda har bir mahsulot birligiga sarflanadigan ish haqi qisqaradi, ammo ishchining 

umumiy ish haqi esa ortib boradi. Mehnat unumdorligi ish haqiga nisbatan jadal 

o’sgandagina tannarx pasayadi. 

Mehnat unumdorligining o’sish mohiyati shundan iboratki, bunda mahsulot ishlab 

chiqarishga ketadigan jonli mehnat ulushi kamayadi, ilgari sarflangan mehnatning 

ulushi esa ortadi, biroq mahsulot birligi uchun ketadigan mehnat sarfi qisqaradi. 

Material, yoqilg’i va elektr energiya xarajatlarini kamaytirish uchun ularni tejab 

sarflash, qimmatbaho materiallarni arzon, Lekin yaxshi materiallar bilan 

almashtirish, ularni sotib olish va korxonaga keltirish bilan bog’liq bo’lgan sarflarni 

qisqartirish kerak bo’ladi. 

Xizmat ko’rsatish va boshqarish uchun ketadigan xarajatlarni qisqartirishga esa 

tarmoq va korxonalardagi ma’muriy boshqaruv apparatining sarflarini 

kamaytirish, asbob-uskuna, bino va inshootlarni saqlash, yoritish, isitish uchun 

ketadigan mablag’’larni tejab-tergab sarflash orqali erishiladi. 

Unumsiz xarajatlarni (jarima to’lash, penya va hokazolar) tugatish mahsulot 

tannarxini pasaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 

Ishlab chiqarish xarajatlari - sanoat korxonalari faoliyati muhim iqtisodiy 

ko'rsatkich. ishlab chiqarish qiymati ifoda korxona xarajatlarini bevosita ishlab 

chiqarish va bu mahsulotlar savdosi bilan bog'liq. Boshqa so'zlar bilan aytganda, 

iqtisodiy u mahsulot ishlab chiqarilgan turadi nima anglatadi. Bu ko'rsatkich 

mehnat xarajatlarini (ish haqi) va o'tgan mehnat (xom ashyo, materiallar, yoqilg'i, 

---

materiallar va boshqa resurslarni qiymati, asosiy fondlarni amortizatsiya) 

xarajatlarini o'z ichiga oladi. 

Sistematik qiymati kamaytirish yanada rivojlantirish, ishlab chiqarish va ishchilar 

farovonligini yaxshilash uchun mablag 'ozod qiladi. Bu foyda o'sishi muhim 

manbaidir. Texnika taraqqiyoti ishlab chiqarishni tashkil etishning ijtimoiy 

shakllarini takomillashtirishning, ishlab chiqarishni rasional joylashtirish, ishlab 

chiqarish va mehnatni korxonaning ichida uyushtirishni yaxshilash mahsulot 

tannarxini pasaytirishning ta’minlovchi omillari bo’lib hisoblanadi. Masalan, 

texnika taraqqiyoti mahsulot tannarxini pasaytirishning barcha manbalariga ta’sir 

ko’rsatadi. Ishlab chiqarishni elektrlashtirish va elektronizasiyalash hamda 

kompleks avtomatlashtirish, ximiyalash mahsulot tayyorlash uchun sarflanadigan 

solishtirma xarajatlarni kamaytiradi. 

Har bir korxonada mahsulot tannarxini pasaytirish darajasini hisoblash uchun eng 

avvalo undagi rezervlarni, ya’ni foydalanilmayotgan imkoniyatlarni aniqlash kerak. 

Ular ko’zga tashlanadigan, yuzaki, juda murakkab, ko’z ilg’amaydigan bo’lishi 

mumkin. Faqat chuqur, har taraflama iqtisodiy-texnik tahlildan keyin ularni 

aniqlash, topish mumkin bo’ladi. 

Rezervlar har xil belgilarga qarab guruhlarga ajratilishi mumkin. Ular eng avvalo 

to’planish joyiga qarab ichki ishlab chiqarish va tashqi rezervlarga ajraladi. 

Tashqi rezervlarga tarmoqlar bo’yicha rezervlar, regional (hududiy) va tabiiy-

ekologik rezervlar kiradi. 

Rezervlar safarbar etilishi muddati bo’yicha joriy va istiqbolli rezervlarga ajraladi. 

Rezervlarni ishlab chiqarish jarayonlarining elementlari bo’yicha ham guruhlarga 

bo’lish mumkin. Bunday rezervlarga mehnat, moddiy va asosiy fondlardan 

foydalanish rezervlari kiradi. 

Korxona yoki tarmoq faoliyatini tahlil etish uchun rezervlarni ikkiga bo’lib ko’rish 

mumkin: 

-tashkiliy-texnikaviy rezervlar; 

-ijtimoiy-iqtisodiy rezervlar. 

Mana shu yuqorida keltirilgan barcha rezervlar, ya’ni foydalanilmayotgan 

imkoniyatlarni safarbar etish, ishga solish hamda shu asosda tannarxni keskin 

pasaytirish uchun bir qator omillardan keng foydalanish va ularni hisoblab chiqish 

kerak. U ishning metodikasi, usulini “Korxonalar faoliyatini tashkil etish, 

rejalashtirish va boshqarish” fanidan o’qiladigan ma’ruzalarda, amaliy 

mashg’ulotlarda chuqqurroq va har tomonlama tushuntirib beriladi. 

---

Mahsulot tannarxini rejalashtirish mehnat, moddiy va moliyaviy mablag’’lardan 

oqilona foydalanish asosida ishlab chiqarishning yuqori samaradorligiga erishishga 

qaratilgandir. Tannarx rejasi quyidagi bo’limlarni o’z ichiga oladi: 

1.     Mahsulot tannarxini pasaytirish rejasi; 

2.     Mahsulot tannarxini kalkulyasiya etish; 

3.     Ishlab chiqarish xarajatlari smetasi; 

4.     Tovar va sotiladigan mahsulot tannarxining hisobi. 

Tannarx rejasi, ikki bosqichda ishlab chiqiladi. Birinchi bosqichda, eng avvalo, 

hisobot yilida rejalarning bajaralishi tahlil etiladi, mahsulot tannarxini pasaytirish, 

foyda va rentabellikni oshirish rezervlari aniqlanadi va aniqlangan rezervlardan 

foydalanish tadbirlari belgilanadi, reja loyihasi ishlab chiqiladi. Ikkinchi bosqichda 

esa rejaning uzil-kesil loyihasi ishlab chiqiladi va bu reja topshiriqlari korxona 

bo’limlariga etkaziladi. 

Mahsulot tannarxi va uni pasaytirish topshiriqlari davlat va korxona rejasida 

yuqoridan belgilanmaydigan, aksincha, korxonalarning o’zida hisob qilinadigan 

ko’rsatkich hisoblanadi. SHunga qaramay, mahsulot tannarxi sanoat 

ko’rsatkichlaridan biri bo’lib qolaveradi. CHunki sanoat mahsuloti tannarxini 

pasaytirish ishlab chiqarishning rentabellik darajasini oshirish rezervlaridan biri 

hisoblanadi. Mahsulot tannarxi qanchalik past bo’lsa, albatta, boshqa shart-

sharoitlar bir xil bo’lgan holda (masalan, xuddi o’sha mahsulotning narxi barqaror 

bo’lganda) uni sotishdan kelgan foyda ham shunchalik ko’p bo’ladi. 

 Narx bozor kategoriyasi bo’lib, tovarlar ayirboshlanganda yuz beradigan 

munosabatlarni anglatadi. Narx nazariy jihatdan olganda tovar qiymatining 

puldagi ifodasi, qiymatining bozordagi ko’rinishidir. 

Narx nimaga tegishli bo’lishidan qat’iy nazar (tovar, xizmat) beshta asosiy 

funksiyani bajaradi: 

-bozor muvozanatini ta’minlash funksiyasi  

-hisob-kitob, ulchov funksiyasi  

-iqtisodiy regulyator funksiyasi  

-raqobat vositasi funksiyasi  

-ijtimoiy himoya funksiyasi  

Bozor iqtisodiyoti sharoitida narxning quyidagi turlari mavjud:  

-demping narx  

---

-nufuzli narx  

-milliy narx  

-arzonlashtirilgan narx  

-jahon narxi  

-yashirin narx  

-erkin narx  

-standart narx  

-kontrakt (ulgurji) narx  

-chakana narx  

-o’zgaruvchan narx  

-limit narx  

-muvozanat narx  

Narxlar faqat iste’moldagina emas, balki ishlab chiqarishdagi o’zgarishlardan ham 

darak beradi. 

Narxlarning boshqa muhim vazifasi – ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarni 

rag’batlantirishdir. 

Narxlar mexanizmi ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdorini ko’paytirishgina 

emas, balki ishlab chiqarishning eng tejamli usullarini ishlashni ham 

rag’batlantiradi. 

Narxlarning uchinchi vazifasi ikkinchisi bilan chambarchas bog’liq. Bu 

daromadlarnig taqsimlanishiir. Tovar ishlab chiqarish sharoitida xo’jalik faoliyati 

ishtirokchilari oladigan daromadlar ular o’z shaxsiy yoki ishlab chiqarish 

iste’mollarini ko’plab sotadigan yoki sotib oladigan tovarlar va xizmatlarning 

narxlariga bevosita bog’liq bo’ladi. 

Narxlarning to’rtinchi vazifasi alohida korxonalarga va xo’jalik sohalariga ishlab 

chiqarish omillarini taqsimlashdir. 

Narx siyosatini shakllantirish va narx darajasini hisoblash uslublari 

Narx bilan iste’molchilar o’rtasida juda chambarchas aloqadorlik mav­judki, uni 

iqtisodiy tamoyillar: talab qonuni, talabning narx ravonligi, bozor segmentasiyasi 

bilan izohlash mumkin. Talab qonuni iste’molchilar odatda qimmat narxlarga 

qaraganda arzon narxlarda ko’proq tovarlar sotib olishini ifodalaydi. Ammo har 

---

qanday tovar ham «narx-miqdor» aloqador­ligiga to’g’ri kelavermaydi. Ayrim 

mahsulotlarga talab shundayki, muayyan sharoitlarda yuqoriroq narxlar ko’proq 

tovar aylanmasi hajmini ta’min­laydi. Bunday tovarlar bozorning ayrim 

segmentlariga mo’ljallangan – bular qimmatbaho avtomobillar, kemalar, zeb-

ziynat buyumlari, mo’yna va boshqalar. 

Raqobat narx siyosatida muhim barometr bo’lib xizmat qiladi. Korxonalarning narx 

siyosati narx belgilash maqsadlari va uslublariga bog’liq bo’lgan to’rt bozor tipini 

ajratish mumkin: sof raqobat, monopolistik raqobat, oligopolistik raqobat sof 

monopoliya. 

Asosan narxni o’zgartirish yo’li bilan talabga ta’sir ko’rsatish raqobatning narx 

bilan bog’liq usullarini yaratadi. Narx bilan bog’liq bo’lmagan raqobat usullarida 

firmalar o’z mahsulotining o’ziga xos xislat­lariga zo’r beradi, mahsulot sotish, 

tovarlar harkati, reklama, mahsulotni joylash, servis kabi marketing qismlariga 

katta e’tibor beradi. 

Bozorda narx uchta guruh omil natijasida shakllanadi: 

1. Talab omillari (bozorda o’xshash tovarlar mavjudligi va ularga bo’lgan narxlar, 

bozorga kirish, xaridorlar daromadlari, xaridorni talablari, talabga yo’naltirilgan 

narx) 

2. Xarajat omillari (ishlab chiqarish xarajatlari, marketing xarajatlari, foyda). 

3. Raqobat omillari (tarmoqdagi firmalar soni, aynan o’xshash import tovarlari, 

raqobatchilar tovarlariga bo’lgan narxni bilish. 

Asosiy narxni belgilash uslubi quyidagilardan iborat: 

-narxlashtirish masalasi qo’yiladi,  

-talabi aniqlanadi,  

-xarajatlari baholanadi,  

-raqobatchilar tovari va narx tahlil qilinadi,  

-narxni shakllantirish uslubi tanlanadi,  

-oxirgi natijaviy narx o’rnatiladi.  

«O’rtacha xarajatlar plyus foyda» tamoyili bo’yicha narx belgilash tovarning 

tannarxiga muayyan ustama qo’yishdan iborat bo’lib, narx belgi­lashning eng 

oddiy usuli hisoblanadi. Ustama narx miqdori tovar turiga qarab, juda keng 

chegaralarda tebranib turadi. SHuningdek, tovarning ishlab chiqaruvchidan 

---

pirovard natijada iste’molchiga etib borishga qarab oxirgi narx ulgurji va chakana 

savdo qo’yadigan ustama narxlar yakunini ifodalaydi. 

«Ko’zlangan foyda normasi» olishni ta’minlaydigan narx belgilash usulini 

qo’llaydigan ishlab chiqaruvchilar oldindan sarf etilgan kapital uchun muayyan 

qaytim foiz olishga intmiladilar. Bu usul o’rtacha solishtirma xarajatlarni 

hisoblashga asoslanadi. 

Narxni chegaraviy xarajatlar bo’yicha belgilash usulini qo’llash bilan firma 

mahsulotning qo’shimcha hajmi birligini bu mahsulotni ishlab chiqarishning 

alohida qiymatiga sotadi, bu holda xarajatlarning faqat bir qismi koplanadi, foyda 

amalga oshmaydi. Narx belgilashning bu strategiya­si agar firma ishni to’xtatish 

xavfi ostida qolgan va foydalanadigan ishchi kuchini saqlab qolishni xohlagan 

sharoitlarda naf keltirishi mumkin. 

Savdoda do’konlarga xaridorlarning kelishini ko’paytirish uchun sotuvchilar ayrim 

tovarlarni to’liq xarajatlaridan pastroq baholab, «jalb etuvchi» narxlar yaratadilar. 

Xaridorlar ko’payadi, ular arzon narxdagi tovarlar bilan birga bunga qo’shimcha 

ravishda narxi me’yorda bo’lgan tovarlarni ham xarid qiladilar. 

Bozor tez o’zgarib boradi va shunga ko’ra har bir mahsulot ham o’z yashash 

davrini ham o’taydi. Shu vaqt davomida firmalar doimo narxlarga o’zgartirishlar 

kiritadi. 

Yangi mahsulotga narx belgilash eng jiddiy bosqichlardan biridir. YAngi mahsulotni 

ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlar bozordagi talab darajasi, raqiblar harakati 

hali etarli darajada ma’lum emas. 

Narx belgilashning qiyinligi, muayyan darajada mahsulotning yangiligi darajasiga 

ham bog’liq. Bu daraja esa uchga bo’linadi:  

-eng yangi mahsulot;  

-texnikaviy ilg’or mahsulot;  

-original bo’lmagan (yangi taqlidiy) va o’rinbosar mahsulotlar.  

Bozor talabi hali noma’lum, shu sababli noyob mahsulotga narx belgilashda asosiy 

masala «Qaymog’ini olish» yoki «Kirib olish» siyosatini qabul qilishdan 

iboratdir.Bunda mutaxassislar narxga nisbatan asosiy iste’molchilarning 

munosabati darajasini belgilaydilar, shuningdek, raqiblar bozorga qay darajada 

tezlik bilan kirib kelishi mumkinligini o’rganadilar. O’ziga o’xshash o’rinbosarlari 

bo’lgan yangi mahsulot taqlidiy yoki moslashtirilgan mahsulot tarzida tasnif 

etiladi. Bunday hollarda narx siyosati ilgarigi taktikasini davom ettiradi va narx 

---

darajasi muqobil tovarlar o’rtasida mavjud bo’lgan sifat va miqdorga qarab 

o’zgaradi. 

Mahsulotning bozorga kirib kelishi va o’sishi bosqichidan to’yinish bosqichiga 

harakati darajasiga qarab, narxlarni puxta boshqarish narx marketingni 

strategiyasini amalga oshirishning kaliti hisoblanadi. 

To’yinish bosqichida narxlarni ko’tarish odatda talabning ko’payishi emas, balki 

ishlab chiqarish xarajatlarining qiymatini ortishi oqibati­dir. SHu sababli 

mahsulotning turiga qarab yo erkin narxlar qo’yiladi yoki tovarlar sotish hajmini 

ko’paytirish uchun narxlar pasaytiriladi. 

Yo’qolib ketayotgan mahsulotlarga narx belgilash. 

Narx marketingida keyingi rejalarga qarab ikki muqobil narx belgilash yo’li 

qo’llaniladi.Ishlab chiqarishni qisqartirish uchun narxlarni bosqichma-bosqich 

pasaytirish strategiyasi jami g’amlamalar sotib tugatilgunga qadar amalga 

oshiriladi. Unga muqobil holda foydani quvvatlash yo’lida qo’shimcha xarajatlar, 

xususan mahsulot sotishni rag’batlantirish xarajatlarini qisqartiriladi, narxlar esa 

ilgarigi darajada saqlab qolinadi. Raqiblarning bozorni tashlab chiqib ketishiga 

qarab, bozor ta’minoti manbalari qisqaradi va aksariyat bunday vaziyatda shu 

mahsulotga hali muhtoj bo’lgan muayyan bozor segmenti saqlanib qoladi. Bu esa 

mahsulot yashash davrining so’nggi bosqichi davrida bozorda qolgan firmaga o’z 

narxini oshirish imkonini yaratishi mumkin.Savdo-sotiq faoliyatida marketing 

mutaxassislari uchun narx belgilashning ikkita asosiy siyosati mavjud, bu 

«qaymog’ini olish» va «kirib olish» siyosatidir«Qaymog’ini olish» va «Kirib olish» 

siyosatlari narx belgilashning favqulodda namoyon bo’lishi hisoblanadi. Uning 

birinchisi – qimmat narxlar, ikkinchisi – arzon narxlar strategiyasidir.«Qaymog’ini 

olish» siyosati avvalo, tovar narxi ishlab chiqarish narxidan ancha yuqori o’rnatib 

asta-sekin uni tushirib boradi. «Qaymog’ini olish» siyosatidan aksariyat bozorga 

yangi mahsulotni joriy etishda foydalaniladi. Bunda narx qandaydir bir yuqori 

darajada belgilanadi, mahsulot esa segmentasiya natijasida asosiy deb e’tirof 

etilgan bozorda sotiladi. Bozorning to’yinishidan so’ng iste’molchilarni jalb qilish 

maqsadida narx pasaytiriladi. SHunday yo’l bilan to’liq daromad eng ko’p 

miqdorga etkaziladi. SHu sababli yagona yo’l – tovar sotish bozorlarini 

kengaytirish, yangi segmentlar izlashdir 

Mehnat unumdorligini oshirish, xomashyo va material, yoqilg’i va 

elektroenergetika xarajatlarini kamaytirish, xizmat ko’rsatish va boshqarish 

sarflarini qisqartirish, ishlab chiqarishdan tashqari, xarajatlarni tejash sanoat 

mahsuloti tannarxini pasaytirishning eng muhim manbalari hisoblanadi. 

---

Mehnat unumdorligini oshirish uchun yangi texnika, texnologiya jarayonlarini va 

ishlab chiqarishni o’stirish yoki tashkil etishning ilg’or usullarini joriy qilish orqali 

har bir mehnatchi tomonidan tayyorlanayotgan mahsulotni ko’paytirish kerak 

bo’ladi. 

Bu holda har bir mahsulot birligiga sarflanadigan ish haqi qisqaradi, ammo 

ishchining umumiy ish haqi esa ortib boradi. Mehnat unumdorligi ish haqiga 

nisbatan jadal o’sgandagina tannarx pasayadi. 

Mehnat unumdorligining o’sish mohiyati shundan iboratki, bunda mahsulot ishlab 

chiqarishga ketadigan jonli mehnat ulushi kamayadi, ilgari            sarflangan 

mehnatning ulushi esa ortadi, biroq mahsulot birligi uchun ketadigan mehnat sarfi 

qisqaradi. 

Material, yoqilg’i va elektr energiya xarajatlarini kamaytirish uchun ularni tejab 

sarflash, qimmatbaho materiallarni arzon, Lekin yaxshi materiallar bilan 

almashtirish, ularni sotib olish va korxonaga keltirish bilan bog’liq bo’lgan sarflarni 

qisqartirish kerak bo’ladi. 

Xizmat ko’rsatish va boshqarish uchun ketadigan xarajatlarni qisqartirishga esa 

tarmoq va korxonalardagi ma’muriy boshqaruv apparatining sarflarini 

kamaytirish, asbob-uskuna, bino va inshootlarni saqlash, yoritish, isitish uchun 

ketadigan mablag’larni tejab-tergab sarflash orqali erishiladi. 

Unumsiz xarajatlarni (jarima to’lash, penya va hokazolar) tugatish mahsulot 

tannarxini pasaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 

Texnika taraqqiyoti ishlab chiqarishni tashkil etishning ijtimoiy shakllarini 

takomillashtirishning, ishlab chiqarishni rasional joylashtirish, ishlab chiqarish va 

mehnatni korxonaning ichida uyushtirishni yaxshilash mahsulot tannarxini 

pasaytirishning ta’minlovchi omillari bo’lib hisoblanadi. Masalan, texnika 

taraqqiyoti mahsulot tannarxini pasaytirishning barcha manbalariga ta’sir 

ko’rsatadi. Ishlab chiqarishni elektrlashtirish va elektronizasiyalash hamda 

kompleks avtomatlashtirish, ximiyalash mahsulot tayyorlash uchun sarflanadigan 

solishtirma xarajatlarni kamaytiradi. 

Har bir korxonada mahsulot tannarxini pasaytirish darajasini hisoblash uchun eng 

avvalo undagi rezervlarni, ya’ni foydalanilmayotgan imkoniyatlarni aniqlash kerak. 

Ular ko’zga tashlanadigan, yuzaki, juda murakkab, ko’z ilg’amaydigan bo’lishi 

mumkin. Faqat chuqur, har taraflama iqtisodiy-texnik tahlildan keyin ularni 

aniqlash, topish mumkin bo’ladi. 

Rezervlar har xil belgilarga qarab guruhlarga ajratilishi mumkin. Ular eng avvalo 

to’planish joyiga qarab ichki ishlab chiqarish va tashqi rezervlarga ajraladi. 

---

Tashqi rezervlarga tarmoqlar bo’yicha rezervlar, regional (hududiy) va tabiiy- 

ekologik rezervlar kiradi. 

Rezervlar safarbar etilishi muddati bo’yicha joriy va istiqbolli rezervlarga ajraladi. 

Rezervlarni ishlab chiqarish jarayonlarining elementlari bo’yicha ham guruhlarga 

bo’lish mumkin. Bunday rezervlarga mehnat, moddiy va asosiy fondlardan 

foydalanish rezervlari kiradi. 

Korxona yoki tarmoq faoliyatini tahlil etish uchun rezervlarni ikkiga bo’lib ko’rish 

mumkin: - tashkiliy-texnikaviy rezervlar; - ijtimoiy-iqtisodiy rezervlar. 

Mana shu yuqorida keltirilgan barcha rezervlar, ya’ni foydalanilmayotgan 

imkoniyatlarni safarbar etish, ishga solish hamda shu asosda tannarxni keskin 

pasaytirish uchun bir qator omillardan keng foydalanish va ularni hisoblab chiqish 

kerak. U ishning metodikasi, usulini “Korxonalar faoliyatini tashkil etish, 

rejalashtirish va boshqarish” fanidan o’qiladigan ma’ruzalarda, amaliy 

mashg’ulotlarda chuqqurroq va har tomonlama tushuntirib beriladi. 

Mahsulot tannarxini rejalashtirish mehnat, moddiy va moliyaviy mablag’lardan 

oqilona foydalanish asosida ishlab chiqarishning yuqori samaradorligiga erishishga 

qaratilgandir. Tannarx rejasi quyidagi bo’limlarni o’z ichiga oladi:  

1. Mahsulot tannarxini pasaytirish rejasi;  

2. Mahsulot tannarxini kalkulyasiya etish; 

3. Ishlab chiqarish xarajatlari smetasi;  

4. Tovar va sotiladigan mahsulot tannarxining hisobi. 

Tannarx rejasi, ikki bosqichda ishlab chiqiladi. Birinchi bosqichda, eng avvalo, 

hisobot yilida rejalarning bajaralishi tahlil etiladi, mahsulot tannarxini pasaytirish, 

foyda va rentabellikni oshirish rezervlari aniqlanadi va aniqlangan rezervlardan 

foydalanish tadbirlari belgilanadi, reja loyihasi ishlab chiqiladi. Ikkinchi bosqichda 

esa rejaning uzil-kesil loyihasi ishlab chiqiladi va bu reja topshiriqlari korxona 

bo’limlariga yetkaziladi. Mahsulot tannarxi va uni pasaytirish topshiriqlari davlat 

va korxona rejasida yuqoridan belgilanmaydigan, aksincha, korxonalarning o’zida 

hisob qilinadigan ko’rsatkich hisoblanadi. Shunga qaramay, mahsulot tannarxi 

sanoat ko’rsatkichlaridan biri bo’lib qolaveradi. Chunki sanoat mahsuloti 

tannarxini pasaytirish ishlab chiqarishning rentabellik darajasini oshirish 

rezervlaridan biri hisoblanadi. Mahsulot tannarxi qanchalik past bo’lsa, albatta, 

boshqa shart-sharoitlar bir xil bo’lgan holda (masalan, xuddi o’sha mahsulotning 

narxi barqaror bo’lganda) uni Sotishdan kelgan foyda ham shunchalik ko’p bo’ladi. 

3.2. Sanoat korxonalarida mahsulot tannarxini pasaytirish yo’llari Mahsulot ishlab 

---

chiqarish xarajatlarining uzluksiz pasayishi bozor iqtisodiyotida ishlab chiqarish 

usulining konuniyatidir. U Mehnat unumdorligining tuxtovsiz o’sishi, 

Mehnatkashlar madaniy, texnikaviy darajasini yuksalishi, moddiy va Mehnat 

resurslaridan rasional foydalanish, Xo’jalik yuritish usullarining takomillashtirishi 

bilan ta’minlanadi. 

Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishning ahamiyati yildan yilga oshib 

bormokda, chunki uni pasaytirishning xar bir foizi absolyut xajmni oshirib 

yuboradi. 

Ya’ni korxonada ishlab chikarilayotgan mahsulotning tannarxini 1 %ga kamaytirish 

evaziga korxona ancha mikdorda moliyaviy resurslarini iktisod kilishga erishadi. Bu 

xar qanday korxonaning oldiga turgan eng dolzarb masalalrdan biri xisoblanadi. 

Ishlab chiqarish xarajatlarining pasaytirishning yullarini keltiramiz. Ishlab chiqarish 

xarajatlarining pasaytirishda ishlab chiqarishning texnikaviy darajasini oshirish 

katta ta’sir ko’rsatadi. Yangi texnikani joriy kilish va mahsulot tayyorlash 

texnologiyasini takomillashtirish jarayonalaring kamayishiga kompleks ta’sir 

ko’rsatadi. Ular moddiy resurslardan yanada samaralirok foydalanish, buyumlarni 

tayyorlashga ketadigan Mehnat sarfini kamaytirish imkonini beradi. 

Amaldagi jixozlarni zamonaviylashtirish xamda kullanilayotgan texnikadan 

foydalanishni xisobiga ishlab chiqarish xarajatlarini anchagina kamaytirishga 

erishish mumkin. Yangi texnika va progressiv texnologiya asosida utgan va jonli 

Mehnatni tejashga erishiladi. Moddiy resurslarda buyumlashgan utgan Mehnatni 

tejash xuddi shu mikdordagi xom- ashyo va materiallardan ko’prok mahsulot 

ishlab chiqarish imkonini beradi; jonli mehnat sarfini tejash mahsulot 

unumdorligini oshirish imkonini beradi, ya’ni xar bir ishchiga xisoblanaganda 

ko’prok mahsulot ishlab chiqarishga imkon yaratadi. Bunga fan-texnika tarakkiyoti 

yordam beradi. Yangi texnika va ilg’or texnologiya ishlab chiqarishni Boshqarishni 

takomillashtirish asosida Mehnat unumdorligi oshib boradi bu esa ishlab chiqarish 

xarajatlarini kamaytirishga olib keladi. 

Moddiy va pul mablag’larini sarflashda kat’iy iktisodiy tejashga rioya kilish katta 

ahamiyatga ega. Asbob uskunalarni asrashga doir sarflarini kamaytirish, material 

shuningdek ishlab chiqarish chikindilaridan maksimal foydalanish. Brak natijasida 

ruy beradigan nobudgarchiliklarni kamaytirish fondlarining samaradorlik 

darajasini oshirish, ish xaqi fondini rasional sarflash sex va umumzavod 

xarajatlarini kamaytirish - bularning barchasi u yoki bu darajsida mahsulotning 

arzonlashuviga ta’sir ko’rsatadi.Moddiy texnika ta’minotini yaxshilash ishlab 

chiqarish xarajatlarini kamaishiga olib keladi. Korxonaning xom-ashyo material, 

yokilgi va energiya yetkazib berishning o’zilib kolishi ishlab chiqarish ritmini 

---

bo’zishga bekor turtib kolishlariga oy oxirida xaybarakallachilikka va okibat 

natijada unumsiz xarajatlarga olib keladi. Korxona iqtisodiyotga xaddan tashqari 

normativdan ortikcha zapaslarni bo’lishi xam salbiy ta’sir ko’rsatadi. Zahira 

kupayib ketganda oborot mablag’lari oshib ketadi, moliyaviy axvol yomonlashadi, 

ishlab chiqarishning rentabelligi pasayib ketadi. 

Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga Mehnatni tashkil etishda 

takomillashtirish ta’sir ko’rsatadi. Xar qanday texnikadan xatto yangisidan xam 

ishlab chiqarishni to’g’ri  tashkil kilmay turib, maksimal ravishda foydalanish 

mumkin emas. Shuning uchun texnologik prosesslarni mexanizasiya va 

avtomatlashtirish bilan bir katorda, Mehnatni ilmiy asosda tashkil etishga katta 

e’tibor berish kerak. 

Mahsulot tannarxini pasaytirishda xisobotning roli kattadir. Xisob olib borish 

yokilgi va energiyadan, xom ashyo va materiallardan rasional foydalanishga 

yordam beradi, xarajatlarni kamaytirish va korxona jamgarmasini oshirish ikonini 

beradi. 

Kolektivning kuchini yetishtirilladigan mahsulotning tannarxini pasaytirishga 

karatish uchun ishlab chiqarishga kilinadigan xarajatlarni to’g’ri  rejalashtirish va 

xisobga olish zarur. Iktisod kilish yullarni aniqlash ortikcha xarjatlarning sababini 

ochib tashlash uchun bu xarjatlarni doimi tahlil  kilib turish kerak. Ishlab chiqarish 

xarajatlarini kamaytirish rejasining bajarilishini tahlil  kilish ishlab chiqarish 

rentabelligining oshishi uchun korxonadagi barcha ishlarning 

takomillashtirshiuchun muxim ahamiyatga ega. Lekin tahlil faqatgina tannarxning 

pasaytirsh rejasini bajarilishiga kuyilgan baho bilan chegaralanmaydi, u ishlab 

chiqarish xarajatlarini yanada kamaytirish uchun taxlikiy va texnikaviy xarakatlarni 

xam kurishi kerak. 

Mahsulot ishlab chiqarishni tahlil  kilishning ishchilarning aktiv ishtirok etishlari 

uni pasaytirishning muxim yulidir. 

Xarajatlar korxonaga bog’liq bulmagan omillarga karab o’zgaradi. 

 Masalan; 

 resurs narxi xar xil xizmat xakkining tebranishi korxona xoxishidan kat’iy nazar 

xarajatlarni o’zgartiradi. Korxonada ishlab chiqarish kulami kengaysa, resurslar 

sarfi kiskaradi, chunki ular kamrok isrof etiladi. Resurslarni tejovchi texnologiya 

joriy etilganda xarajatlar keskin kiskaradi. O’rtacha xarajatlar Mehnat unumliga 

nisbatan teskari mutanosiblikda o’zgaradi. Mehnatni unumigning ortishi xam 

moddiy xam Mehnat sarfini kiskartiradi bozordagi narx binobarin tovar barqaror 

sharoit Mehnat unumdorligi xarajatlari pasaytirish orqali foydani kupaytiradi. 

---

Xarajatlarni doimiy ravishda pasaytirib borish korxona foydasini oshirishning 

asosiy vositasi bo’lib xizmat qiladi. Zero mahsulot bahosi tarkibining asosiy 

elementlari bu xarajat va foydadir. Binobarin xarajatlar qanchalik kiskarib borsa, 

shunga mos foyda oshib boradi. 

Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish asosiy yo’nalishlaridan biri bu fan texnika 

tarakkiyotining yutuklaridan okilona foydalanishga erishishdir. Fan texnika 

tarakkiyoti yutuklaridan foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xom-

ashyo materiallaridan yokilgi resurslaridan yanada tularok foydalanishga imkon 

beradi. Shuningdek yangi unumdorligi yukori bo’lgan samarador mashina, 

dastgoxda yangi texnologik jarayonlar yaratish, uni ishlab chiqarish joriy etish 

pirovard natijada korxonada ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga sharoit 

yaratadi. Fan texnika tarakkiyoti ning 20-asr ikkinchi yarmidagi o’ziga xos jixati 

prinsipal yangi texnologik usulga utilishi bilan xarakterlanadi. Uning mavjud 

texnologik ishlab chiqarish usullaridan ustunligi faqat  nisbatan yukori iktisodiy 

samaradorligida emas, balki sifat nuktai nazaridan moddiy ne’matlar va 

xizmatlarni ishlab chiqarish imkoniyatidir. Xarajatlarni pasaytirish asosiy 

yo’nalishlardan biri bu ishlab chiqarish va Mehnat tashkil etishning 

takomillashtirishdir. Ushbu yo’nalish ishlab chiqarishda yukotishlarni kamaytirish 

yuli bilan xarjatlarni pasaytirish bu esa o’z navbatida jonli Mehnatni iktisod 

kilishga ya’ni ishlab chiqarish unumdorligini oshishiga olib keladi. 

Samaradorlik iktisodiy kategoriya sifatida odamlarni ayrim extiyojlarini 

kondirishga karatilgan mahsulotlar kobiliyatlarini anglatadi. Samaradorlik mikdoriy 

ulchov darajsiga ega bo’ladi. Iqtisodiyotda eng avvalo yukori samaradorlik 

kupincha imkoniyatlari bilan birgalikda istyemol kilishdan xosil bo’lgan 

samaradorlikning yuksalishini izoxlaydi. Barcha samaradorliklar majmuasi eng 

yukori maksimal samaradorliklardan iborat ekanini izoxlash kiyin emas. Xar bir 

istyemol kilinayotgan yangi tovar o’zining eng yukori samaradorlik darajasiga teng 

samaradorlik darajasini kengaytiradi. 

Maksimal samaradorlikni pasaytiruvchi konunga ko’ra navbatdagi xar bir istyemol 

kilinayotgan ne’matni yukori samaradorlik darajsi oldingi bosqichga nisbatan past 

bo’ladi. 

Demak, bir ulchovga to’g’ri  keluvchi qo’shimcha . ne’matlar xosil kilish samarasi 

oldingi bosqich da olingan natijalardan pastrok bo’ladi. 

Iktisodiy samaradorlik bir necha iktisodiy kursatgichlar orqali tavsiflanadi. 

Ishlab chiqarish samaradorligi bir qancha jo’ziy kursatgichlar orqali tavsiflanadi. 

---

Samaradorlikning umumiy kursatgichi Mehnat unumdorligidir. U umummahsulot 

mikdorining jonli Mehnat sarfiga nisbatan ifodalanadi. Jonli Mehnat sarfi kunlarda 

soatlarda xisoblanadi. Mehnat unumdorligi bilan birga Mehnat sigimi degan 

samaradorlik kursatgichi xam kullanadi. Mehnat sigimi jonli Mehnatni mahsulot 

mikdoriga nisbatan orqali aniklanadi. Mahsulotning material sigimi degan iktisodiy 

kursatgich xam bizning davrimizda katta ahamiyat kasb etmokda.. 

Material sigimi moddiy ashyolar sarfini mahsulot mikdori ga nisbatan orqali 

aniklanadi. Ishlab chiqarish fondlarini samaradorligi mahsulotning fond sigimi yoki 

fondlar kaytimi kursatgichlari orqali ulchanadi. Kurinib turibdiki jo’ziy kursatgichlar 

samaradorlik umumiy ifodasini aniqlashtirilgan shaklida bu nisbatlarda 

mahsulotlar mikdori kursatgichlari urnida jami mahsulot yalpi milliy mahsulot, 

jami ichki mahsulot, sof mahsulot, qo’shimcha  mahsulot, uning pul shakllaridan 

biri foyda milliy daromad kabi kategoriyalar kullaniladi. 

Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida ayniksa, respublikamizning xozirgi sharoitida 

samaradorlikni oshirish juda jiddiy masaladir. Gap shundaki, xozirgi davrda 

kupgina resurslar chegaralangan ularning aksariyat qismi xorijdan keltiriladi, 

zamonaviy texnologiya yetishmaydi, kadrlar malakasi yukori emas. Shuning uchun 

resurslardan tejamli foydalanish, Mehnat unumdorligini oshirish milliy va xorijiy 

sarmoyalarni eng zarur soxalarga joylashtirish yukori malakali kadrlar tayyorlash 

kabi samaradorlikni oshirish vositalariga yetarlicha e’tibor berish talab kilinadi. 

Lekin oxirgi yillarda mamlakatimizda mamlakatimizda inkirozga karshi choralar 

dasturi asosida qilingan ishlar natijasida mahsulot ishlab chiqarish tannarxi 18 

foizga tushirishga erishildi. Bu jaxon moliyaviy iktisodiy inkirozi kechayotgan bir 

paytda juda katta natijadir. Bunday ishlar albatta korxonalar barqarorligini yanada 

oshiradi. Chunki ishlab chiqarish tannarxi pasaytirilsa, mahsulot Sotish bahosi xam 

nisbatan pasaytirilishi mumkin, bu esa bunday sharoitda mamlakatimizdagi 

iste’molchilari uchun ayni muddao bo’ladi. 

Olmaliq  kon - metallurgiya kombinati , “O’zmetakom” aksiyadorlik ishlab 

chiqarish birlashmalari, «O’zeltexsanoat» uyushmasi, “O’zkurilishmateriallari” 

kompaniyasi singari va Boshqa korxona va tarmoqlarda  mahsulot  ishlab  

chiqarish tannarxi 20-25  foizga  kamaydi. 

Bu korxonalar ishlab chikaradigan tayyor mahsulotlari Boshqa ishlab chiqarish 

korxonalari uchun xom ashyo bo’lib xizmat qiladi. Masalan Olmlik kon- 

metalurgiya kombinati ishlab chikarayotgan mis katodi va Boshqa mahsulotlari 

O’zkabel korxonasida turli elektr o’zatuvchi simlar ishlab chiqarishda xom ashyo 

bo’lib xizmat qiladi. Demak yukorida bir korxonaning mahsulot ishlab chiqarish 

---

tannarxining pasayishi, ikkinchi korxonaning xam mahsulot ishlab chiqarish 

tannarxi pasayishiga olib keladi. 

Inkirozga karshi choralar dasturi doirasida amalga oshirilgan yo’nalishlardan biri - 

mamlakatimizdagi mahsulot eksport qiladigan korxonalarni xar tomonlama 

qo’llab-quvvatlash va rag’batlantirish, eksport saloxiyatini mustaxkamlash buldi. 

Bu esa bunday korxonalar yanada barqaror ishlashida muxim ahamiyat kasb etdi. 

Buning uchun korxonalarning tashqi  bozorlarda raqobatdoshligini oshirish uchun 

ularni qo’llab-quvvatlash maqsadida kat’iy choralar kurildi. Energiya manbalari va 

kommunal xizmatlar narxlarining asossiz oshishiga yul   kuymaslik, Sanoat 

korxonalarda texnologik jarayonlarni optimallashtirish xisobidan mahsulot 

tannarxini pasaytirish, eksport narxlarini shakllantirishga doir yangi mexanizmlarni 

joriy etish, bank kafolatlari muddatlarini o’zaytirish, qo’shimcha . qiymat soligini 

kaytarish muddatini qisqartirish va Boshqa rag’batlantirish choralari shular 

jumlasidandir. 

Demak mamlakatimizda inkirozga karshi choralar dasturidan kelib chikib, Sanoat 

korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari tarkibi urganilib, mahsulot 

tannarxi tarkibiga kiruvchi xarajatlarni asossiz oshirilishiga yul kuyilmagan. Bu esa 

korxonalarning moliyaviy holati  yanada yaxshilanishiga turtki bo’lgan. 

Mamlakatimizda iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida korxonalarni qo’llab 

quvvatlash maqsadida, mahsulot ishlab chiqarish tannarxini pasaytirishda 

imtiyozli kreditlar berilishi xam muxim ahamiyatga egadir. Inkirozga karshi 

dasturdagi amalga oshiririladigan yo’nalishlardan biri xam shundan iborat buldi. 

Ya’ni mahsulot eksport qiladigan korxonalarga mamlakatimiz banklari tomonidan 

imtiyozli kreditlar berildi. Bu esa ularning yanada barqaror ishlab chiqarishga 

yordam berdi. Birgina utgan yilning o’zida bu korxonalarga aylanma mablag’larini 

kupaytirish uchun umumiy mikdori 233 milliard so’mdan iborat imtiyozli kreditlar 

berildi. Ma’lumki eksport kiluvchi korxonalar mahsulot eksport kilganda, xar doim 

xam ishlab chiqarish bir xil boravermaydi. Chunki bunday sharoitda sotilgan 

mahsulot puli o’z vaktida kelib tushmasligi yoki ishlab chikarilgan mahsulotga 

talab oshishi yoki bulmasa ko’prok mahsulot ishlab chiqarish uchun texnika- 

texnologiyalarning yetishmasligi natijasida korxonlarda vaktinchalik mahsulot 

ishlab chiqarish tuxtab kolishi yoki belgilangan mikdorni ishlab chiqarishga 

ulgurmasligi mumkin. Bunda banklarning imtiyozli kredilar berilishi korxonalar 

uchun juda katta yordam bo’ladi. Bunda birinchidan ishlab chiqarish tezlashadi, bu 

degani birinchidan Mehnat unumdorligi oshadi, ikkinchidan asosiy vositalar 

rentabelligi oshadi. Bu ikkita ko’rsatkichlar xam bevosita korxona mahsulot ishlab 

---

chiqarish tannarxiga kiruvchi o’zgarmas xarajatlarga bog’liqdir. Buning natijasida 

esa korxonada mahsulot ishlab chiqarish tannarxi yanada pasayadi. 

Mahsulot eksport qiladigan korxonalarni qo’llab-quvvatlash bo’yicha ko’rilgan 

chora-tadbirlar natijasida ularning barqaror ishlashini ta’minlashga, 2011 yilda 

eksport mahsulotlari hajmi 2010 yilga nisbatan qariyb 15,4 foizga oshirishga 

erishdik. Bu esa mamlakatimizda korxonalar iktisodiy tarakkiyotiga ijobiy ta’sirini 

ko’rsatadi. Mamlakatimizda ishlab chikarilayotgan mahsulotlarni jaxon bozoriga 

tanitadi. Bu esa o’z-o’zidan keyinchalik xorijiy davlatlarning mamalakatimiz bilan 

turli yo’nalishlarda o’zaro manfaatli ishlar kilishiga zamin yaratadi. 

          

 Xulosa

          Mamlakatimizda ishlab chiqarishni modernizasiya kilish, texnik 

yangilash va diversifikasiya kilish, inovasion texnologiyalarni keng joriy etish ishlari 

keng ko’lamda amalga oshirilib, iqtisodiyotimiz salohiyatini o’sishiga bevosita 

ijobiy ta’sir ko’rsatib kelmoqda. Mamlakatimiz  Prezidenti  I.A.Karimov  tomonidan 

olib borilgan ishlar, inkirozga karshi choralar dasturining ishlab chikilishi bunday 

salbiy natijalarning o’z vaktida oldini olishga erishildi. Xozirgi kunda butun jaxon 

iktisodchi olimlari, yetakchi mutaxasislar tomonidan mamlakatimizda inkirozga 

karshi olib borilayotgan ishlarga ijobiy baholar berilib, O’zbek modeli qanchalik 

to’g’ri  ekanligini tan olmokdalar, xamda mamlakatimiz tajribasini o’rganish  

muxim ahamiyat kasb etishini ta’kidlamokdalar. Mamlakatimiz jaxonda moliyaviy-

iktisodiy inkirozdan talofatsiz chikkan sanokli davlatlardan biri bulishga erishdi. 

Sanoat korxonalarda xar doim xam mahsulot ishlab chiqarish tannarxini 

takomillash uni pasaytirishga karatilgan ishlar olib borilgan. Chunki bugungi kunda 

bozor iqtisodiyoti sharoiti ekan, korxonalar nafaqat  ichki bozorlardja balki tashqi 

bozorlarda, o’z raqobatbardoshligini oshirishga xarakat qiladi. Lekin bu ishlar, 

ya’ni mahsulot ishlab chiqarish tannarxini pasaytirishning ahamiyati jaxon 

moliyaviy- iktisodiy inkirozi sharoitida tobora oshdi. Buning uchun 

mamlakatimizda korxonalarni, ayniksa xorijga mahsulot eksport kiluvchi 

korxonalarni xar tomonlama kullab quvvatlash maqsadida imtiyozlar, 

rag’batlantirishlar berildi. Inkirozga uchrab bankrot bo’lgan korxonalarni kayta 

ishga tushirishga davlat tomonidan turli choralar kurildi. 

Mamlakatimizda  inkirozga  karshi  choralar  dasturida  eng  ahamiyatli ishlardan 

biri, mamlakatimiz banklarining moliyaviy barqarorligini oshirish maqsadida, 

davlatimiz tomonidan ularning ustavini keskin oshirildi. Bu esa banklarning 

korxonalar bilan o’zaro moliyaviy munosabatlarini juda yaxshiladi. Korxonalarning 

banklardagi pul mablag’larining tez va o’z vatida aylinishi ta’minladi. Bu esa 

korxonalarning ishlab chiqarishini o’z vaktida bo’lishini ta’minlaydi. Bundan 

tashqari banklarning zaxirasi oshirilishi, korxonalarga turli imtiyozli kreditlar bera 

---

olish imkoniyatini oshirdi. Natijada mamlakatimizda juda kup korxonalar, ayniksa 

xorijga mahsulot eksport kiluvchi korxonalar banklarda imtiyozli kreditlar olishga 

muvaffak buldi. Buning natijasida esa korxonalar ishlab chiqarish xajmi xamda 

sifati oshirildi. Eksportyor canoat korxonalarda mahsulot sotilishida pul 

mablag’lari o’z vatida kelib tushmasligi natijasida vaktinchalik ishlab chiqarishning 

o’zilishi oldi olindi. Buning natijasida esa mahsulot unumdorligi oshirildi, korxona 

o’z aktivlaridan samarali foydalanib ularning rentabelligi darajasi yanada oshirildi. 

Bu esa o’z navbatida mahsulot ishlab chiqarish tannarxi tarkibiga kiruvchi doimiy 

ya’ni o’zgarmas xarajatlar xajmi kamaytirilishi natijasida umumiy mahsulot 

tannarxi kamaytirilishiga erishildi. 

Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxini pasaytirishda korxona 

moliyaviy holati ning yukoriligi juda ahamiyatga ega. Korxonalarning mahsulot 

ishlab chiqarishida kerakli bo’lgan zamonaviy texnologiyaning sotib olinishi 

mahsulot sifatini xamda xajmini oshirib, juda kup ijobiy natijalarni keltirib 

chikaradi. Bulardan eng asosiysi Mehnat unumdorligi. Chunki bugungi kunda 

mahsulot ishlab chiqarishda eng katta xarajatlardan biri Mehnatga xak to’lash 

xarajatlaridir. Ayrim sanoat korxonalarda, masalan kompyuter dasturlari ishlab 

chikaruvchi va uni  tuzatuvchi  sanoat korxonalarda eng katta xarajat Mehnatga 

xak to’lash xarajatlari xisoblanadi. Bunday sharoitda korxonada ishchi 

xodimlardan samarli foydalanib, ular ishlab chiqarishini kupaytirish xamda 

mahsulot sifatini oshirish juda katta ahamiyat kasb etadi. Buning natijasida 

korxona mahsulot ishlab chiqarish tannarxi yanada tushadi. 

Korxonada uzoq muddatli aktivlariga amartizasiya xisoblash uchuli xam 

ahamiyatlidir. Bugungi kunda bozor iqtisodiyotining tez o’zgaruvchan bir 

sharoitida amartizasiya xisoblashning tezlashtirilgan usulining o’ziga xos ijobiy 

tomonlari mavjud. Mahsulot ishlab chiqarishda tezlashtirilgan amartizasiya usulini 

kullash, bir tomondan vaktinchalik mahsulot ishlab chiqarish tannarxini oshirsada, 

lekin amartizasiya xisobi natijasida korxonaga kup pul mablag’lari kelib tushadi. Bu 

esa yukorida aytib utganimizdek kup ijobiy natijalarga olib boradi. Boshqa 

tomondan esa 

boshlang’ich yillarda tezlashtirilgan usulda ko’p mikdordan amartizasiya xisoblash 

natijasida mahsulot tannarxi oshishi, keyingi yillarda kam amartizasiya xisoblaydi 

va mahsulot tannarxi kamayadi. 

Mehnat unumdorligi oshirilishi natijasida mahsulot tannarxi tarkibiga kiruvchi 

ijtimoiy sug’urta  fondiga ajratmadan xam samarali foydalangan bo’ladi. Bu 

ajratma xam korxona uchun asosiy xarajatlardan biri bo’lib, Mehnatga xak to’lash 

xarajatlariga to’g’ri  proporsional xisoblanadi. Agarda korxona Mehnatga xak 

---

to’lash xarajatlarining samaradorligiga erishilsa, o’z navbatida mazkur xarajatning 

xam samaradorligiga erishgan bo’ladi. 

Demak korxonalar xar qanday vaziyatda, jumladan  iqtisodiyotni 

modernizasiyalash sharoitida mahsulot sifati xamda xajmini oshirishi, turli davlat 

tomonidan berilayotgan imtiyozlardan okilona foydalanishi, ishchi va 

xodimlaridan yanada samarali foydalanishi natijasida mahsulot ishlab chiqarish 

tannarxini kamaytirishi mumkin ekan. Bu esa korxonaning moliyaviy barqarorligini 

yanada oshiradi. 

Yukoridagi xulosalar asosida bitiruv malakaviy ishimizning quyidagi takliflarini 

keltirdik:  

1.Sanoat korxonalarda xom ashyo va materiallardan samarali foydalanish, ya’ni 

ulardan ortikcha isrofgarchilikka yul kuyilmasligi lozim. Aks xolatda korxonaning 

xom ashyo va materiallarga bo’lgan xarajatlarini oshirib mahsulot ishlab chiqarish 

tannarxini oshiradi. Agarda ulardan okilona foydalanishni yo’lga  kuyilsa mahsulot 

ishlab chiqarish tannarxini kamaytirishga erishgan bo’ladi.  

2.Korxona ishchi xodimlaridan samarali foydalanishni yo’lga  kuyish orqali Mehnat 

unumdorligini oshirish lozim. Ulardan mahsulot ishlab chiqarishda sifat va 

mikdorining yaxshilashi ustidan nazoratni kuchaytirish lozim. Mehnat unumdorligi 

qancha oshsa mahsulot tannarxi xam shuncha kamayadi. 

3.Asosiy vositalardan samarali foydalanishni yo’lga  kuyish lozim. Ishlab 

chiqarishda kam samara berayotgan asosiy vositalarni Sotishi yoki Boshqa Xo’jalik 

yurituvchi subyektlarga ijaraga berish lozim. Natijada amartizasiya kamxisoblanib, 

mahsulot ishlab chiqarish tannarxini yanada kamaytiradi. 

 4.Uzluksiz ravishda korxonada barcha xisob kitoblarni olib borish xamda tahlil 

kilish lozim. Amartizasiya xisoblash usulining eng maqbulinitanlash kerak. Eng 

maqbul deganda shu korxonaning shu davrdagi sharoitidan kelib chikadi. 

Tezlashtirilgan amartizasi usulini tanlashi natijasida korxonaga ko’prok pul 

mablag’lari keladi. Buning natijasida korxona turli operasiyalarini moliyalash 

imkoniga ega bo’ladi yoki ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan zamonaviy 

texnikani tezrok olishga imkoni bo’ladi. Bu esa keyinchalik ishlab chiqarish 

tannarxi pasayishiga imkon yaratadi.  

5.Banklar tomonidan takdim etilayotgan imtiyozli kreditlardan samarali 

foydalanish lozim. Bunda korxona ishlab chiqarishdja turli o’zilishlarni oldini olib 

o’z vaktida ishlab chiqarishni amalga oshirib, realizasiya kilishi mumkin bo’ladi. 

imtiyozli kreditlardan samarali foydalanish natijasida Mehnat unumdorligi xam 

oshadi. Bu esa mahsulot tannarxining pasayishiga zamin yaratadi.  

---

6Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida mahsulot realizasiya kilishda, eng 

maqbul to’lov usuli oldindan to’lashni ta’minlash lozim. Bu esa korxonada 

debitorlik karzlarini oshib ketish oldini oladi va ishlab chiqarish bir maromda 

borishini ta’minlaydi. 

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO’YXATI 

 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. - Toshkent: O’zbekiston,  

2. O’zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’ri sida”gi qonun 

3. O’zbekiston Respublikasining “Xususiy korxona to’g’ri sida”gi qonun 

4. 

www.finance.uz

  

5. 

www.menegment.uz

 

6. Soliq to’g’risidagi qonun