Mavzu: is-lm modeli va uning qoʻllanilishi

Referat

Mavzu: IS-LM MODELI VA UNING QOʻLLANILISHI

Tovar va pul bozorida umumiy muvozanatga erishish shartlari va

makroiqtisodiy siyosat tadbirlarining bu ikki bozorga taʼsirini

umumlashtirib tadqiq qilish IS - LM modeli yordamida bajariladi.

IS-LM modeli birinchi marta 1937-yilda J.Xiks tomonidan

keynsning makroiqtisodiy konsepsiyasini izohlash uchun taklif etildi

hamda 1949- yilda A. Xansenning ―Monetar nazariya va fiskal siyosat‖

nomli kitobi nashr qilinganidan soʻng keng yoyildi. Shu sababli bu

model Xiks modeli yoki Xiks-Xansen modeli deb ham yuritiladi. IS -

LM modeli qisqa muddatli davrga ham tovarlar ham pul bozorida

birgalikda muvozanat oʻrnatilishi mexanizmini xarakterlaydi. Bunda

tovarlar bozori deganda ham isteʼmol ham investitsion tovarlar bozori

tushuniladi. Garchand isteʼmol va investitsion tovarlarga talab turli

omillar bilan belgilansada IS - LM modelida ular bir butun deb qaraladi.

Pul bozori deganda xazina veksellari va tijorat qogʻozlari koʻrinishidagi

qisqa muddatli kredit vositalarini oldi-sotdi mexanizmi tushuniladi. Bu

bozorni obligatsiyalar bozoridan farqlash zarur. Pulning obligatsiyalarda

ifodalangan nisbiy bahosi obligatsiyalar boʻyicha foiz stavkasidir.

IS - LM modeli (investitsiyalar-jamgʻarmalar, likvidlilikni afzal

koʻrish – pul) – yalpi talab funksiyasini belgilovchi iqtisodiy omillarni

aniqlash imkonini beruvchi tovar-pul muvozanati modeli‖*

. AD-AS

modelida tovar va pul bozorlarining aloqasi eʼtiborga olingan edi. Yaʼni

tovarlar va hizmatlar baholarining koʻtarilishi pulga boʻlgan talabni

oshirishi bu esa oʻz navbatida foiz stavkasining koʻtarilishiga olib kelishi,

oqibatda investitsiya xarajatlari va umuman yalpi xarajatlar kamayishi

AD-AS modelida koʻzda tutilgan edi. IS-LM modeli AD-AS modelini qisqa muddatli davrga aniqlashtiradi va bu modelda har ikkala bozor

yagona makroiqtisodiy tizimning sektorlari sifatida namoyon boʻladi.

Model bu sektorlarda tarkib topgan sharoitlarga bogʻliq tarzda foiz

stavkasi R bilan daromad darajasi Y ning muvozanatli darajasini

belgilaydi.

Makroiqtisodiyotda AD-AS modeli ishlab chiqarish hajmlari va

narxlar darajalarining tebranishlarini hamda ular oʻzgarishining

oqibatlarini oʻrganish uchun asosiy model boʻlib hisoblanadi va boshqa

bir qancha modellar AD-AS modelining xususiy holi hisoblanadi. ADAS modeli yordamida davlat iqtisodiy siyosatining turli variantlari

tasvirlab berilishi mumkin.

Keynsning makroiqtisodiy muvozanat modeli yalpi talab – yalpi

taklif modelini qisqa muddatli makroiqtisodiy siyosat maqsadlarida

aniqlashtirgan boʻlib, uning xususiy holi hisoblanadi. Yalpi talab va

yalpi taklif modelidan farqli oʻlaroq bu modelda narxlar darajasi va ish

haqi oʻzgarmas miqdorlar hisoblanadi. Ayni shu sababga koʻra tovar

moddiy zaxiralarining oʻsishi qisqa muddatda makroiqtisodiy

muvozanatga erishishni belgilovchi omil boʻladi.

Ishlab chiqarishning kamayishi natijasida mumkin boʻlgan

yoʻqotishlarning oldini olish uchun jami talabni tartibga solib turadigan

faol davlat siyosati zarur. Shuning uchun ham Keynsning iqtisodiy

nazariyasini koʻp hollarda jami talab nazariyasi deb yuritiladi. Jami talab

komponentlari, ayniqsa investitsiyalarning oʻzgarishi makroiqtisodiy

beqarorlik sabablaridan biridir.

Narxlarning muvozanatli darajasi deganda shunday narx darajasi

tushuniladiki, unda yalpi talab va taklif hajmi bir-biriga mos kelishi

yoki teng boʻlishi kerak.

IS egri chizigʻi bozordagi tovar va hizmatlar muvozanatini aks

ettiradi, LM esa bozorda real pul qoldiqlar muvozanatini aks ettiradi,

buning natijasida, qachonki narx darajasi belgilangandagina IS-LM

birgalikda foiz stavkasi va milliy daromad qisqa vaqt ichida ishga

tushirilishini aniqlaydi. Oʻz navbatida IS-LM modelining 2 muhim masalalarini tahlil qilish zarur. Birinchidan, milliy daromadning potensial oʻzgarishlar sababini

koʻrib chiqmoq lozim. Biz milliy daromad oʻzgarishi salohiyati

sabablarini nazada tutgan holda IS-LM modelining qanday ekzogen

oʻzgaruvchan holatlari (davlat xaridi, soliqlar va pul taʼminoti) berilganda

narx darajasining endogen oʻzgaruvchan (foiz stavkasi va milliy

daromad) taʼsirini koʻrishimiz mumkin. Shuningdek, tovarlar bozorida

(IS egri chizigʻi) va pul bozori (LM egri chizigʻi) boʻyicha turli qisqa

muddatlik foiz stavkasini va milliy daromadga qanday taʼsir qilishini

koʻrib chiqish kerak.

Ikkinchidan, IS-LM modelining jami talab va jami taklif modeli

bilan moslashishini koʻrib chiqish zarur. Shu jumladan, biz IS-LM

modelining jami talab yigʻindisini va oʻrnini tushuntirish nazariyasini

taʼminlab beramiz. Bu yerda biz oʻz taxminlarimizni susaytirishimiz va

belgilangan narxlar darajasini va IS-LM modelidagi narxlari darajasini va

milliy daromad oʻrtasidagi salbiy munosabatni nazarda tutgan holda

koʻrsatishimiz kerak. Model bizga yana jami talabning qanday yonalishda

kengayishini aytib berishi mumkin.

27.2. IS-LM modelining asosiy tenglamalari.

IS egri chizigʻi va LM egri chizigʻining kesishgan nuqtasi milli IS egri chizigʻi va LM egri chizigʻining kesishgan nuqtasi milliy

daromad darajasini belgilaydi. Agar bir egri chiziqda siljish roʻy bersa,

qisqa davr ichida iqtisodiyot muvozanati oʻzgarishi va milliy daromad

tebranishi vujudga keladi. Bu boʻlimda biz bu egri chiziqlarning

kesishishlari qanday siyosiy oʻzgarishlar va iqtisodiy shok holatiga olib

kelishini koʻrib chiqamiz. Qanday tarzda fiskal siyosat IS egri

chizigʻini siljitadi va qisqa davrda muvozanatni oʻzgartiradi?

Avvalambor, biz fiskal siyosat oʻzgarishlari (davlat xaridlari va

soliqlar) qanday qilib qisqa muddat ichida iqtisodiyot muvozanatini

oʻzgartirishi mumkinligini oʻrganishni boshlaymiz. Fiskal siyosat

oʻzgarishi rejalashtirilgan xarajatlarga taʼsir etishi mumkinligini va shu

bilan birga IS egri shizigʻining siljitishga olib kelishini eslatib oʻtamiz.

Qanday qilib IS egri chizigʻining daromad va foiz stavkasiga taʼsir

qilishini IS-LM modeli koʻrsatib oʻtadi.

Soliqdagi oʻzgarishlar. IS-LM modelidagi soliqning oʻzgarishi,

soliqdagi oʻzgarishlar iqtisodiyotga oʻz taʼsirini koʻrsatganidek, davlat

xaridlarining oʻzgarishi, istisno tarzida soliqlar va isteʼmol xarajatlariga

taʼsir etadi. Misol uchun, koʻrib turganimizdek, ∆T soliqlarning

kamayishi isteʼmolchilarni koʻproq isteʼmol qilishlari uchun zamin

yaratadi va rejalashtirilgan xarajatlarning oshishiga sabab boʻladi. Keyns

xochidagi soliq koeffitsiyenti shuni koʻrsatadiki, ushbu oʻzgarishlar

daromad darajasini foiz stavkasini ∆T X MPC/(1-MPC) siyosatini

oʻzgartiradi. Shuning uchun 27.2-rasmda koʻrsatilganidek, IS egri

chizigʻi oʻng tomonga kengayib ogʻib tushgan. Iqtisodiyotda muvozanat

A nuqtadan B nuqtaga siljishi kuzatiladi. Soliqlarning pasayishi foiz

stavkalari va daromadning oʻsishiga olib keladi. Yani foiz stavkalarining

oʻsishi sababli investitsiyalar chiqib ketishi mumkin, Keyns xochiga

koʻra, IS-LM modelida daromadlar kam.

Monetar siyosat qanday qilib LM egri chizigʻini siljitadi va

qisqa davrda muvozanatni oʻzgartiradi?

Keling, endi monetar siyosatning taʼsirini koʻrib chiqaylik. Pul

taklifini oʻzgarishi daromadning har qanday darajasiga taʼsir etadi.

Shuningdek, pul bozoridagi muvozanat foiz stavkasi oʻzgarishiga olib

keladi va shu tariqa LM egri chizigʻi siljiydi.

Pul taʼminoti oʻsishini koʻrib chiqaylik. M ortishi real pul M/P

qoldiqlarini oʻsishiga olib keladi, narxlar darajasi P qisqa muddatda belgilanadi.

IS-LM (investitsiya - jamgʻarmalar, likvidlilikning afzalligi - pul)

modeli foiz stavkasi R bilan daromadlar Y ning bir vaqtning oʻzida har

ikkala bozorda muvozanatni taʼminlaydigan kombinatsiyalarini topish

imkonini beradi.

Modelning asosiy tenglamalari quyidagilar:

1. Y=C +I + G +Xn — asosiy makroiqtisodiy ayniyat;

2. C = a+b (Y-T) — isteʼmol funksiyasi, bu yerda T = Ta + tY;

3. I = e-dR — investitsiya funksiyasi;

4. Xn = d- mY - nR — sof investitsiya funksiyasi;

5. M/P =kY - hR — pulga talab funksiyasi.

IS-LM modelida koʻrilgan barcha tenglamalar bajarilsa

muvozanatga erishiladi.

Modelning endogen oʻzgaruvchilari Y, C, I, Xn va foiz stavkasi R.

Modelning ekzogen oʻzgaruvchilari G, Ms va chegaraviy soliq

stavkasi t.

a, b, c, d, m, n, k va h empirik koeffitsiyentlar boʻlib, musbat va

nisbatan barqarordir.

Y haqiqiy < Y potensial boʻlgan qisqa muddatli davrga muvozanat

koʻrib chiqilayotganda, modelda, baholar darajasi oʻzgarmas, foiz

stavkasi R va daromad Y oʻzgaruvchan deb olinadi.

Y haqiqiy = Y potensial boʻlgan, yaʼni toʻliq bandlik sharoitida

baholar darajasi R oʻzgaruvchan, Ms nominal kattalik va boshqa barcha

oʻzgaruvchilar real kattaliklardir.

IS-egri chizigʻi tovarlar hizmatlar bozorida foiz stavkasi R IS tenglamasini isteʼmol, investitsiya va sof eksport funksiyalari

tenglamalarini asosiy makroiqtisodiy ayniyatga qoʻyib, uni R va Y ga

nisbatan yechib topiladi.

R ga nisbatan topilgan IS tenglamasi:

a+ e + g 1-b (1-t) + m 1 b

R = ---------------- - ----------------------- Y + ------------ G - --------- Ta ,

d+n d +n d +n d+n

bu yerda T = Ta + t Y

Y ga nisbatan topilgan IS tenglamasi:

a + e + g 1 b d+n

Y = ----------------- - ------------- G - ----------------Ta - ----------------- R ,

1-b (1-t) + m 1-b (1-t) + m 1-b (1-t)+ m 1-b (1-t) + m

bu yerda T = Ta + t Y

(1-b (1-t) + m)/ (d+n) IS egri chizigʻining Y oʻqiga nisbatan

ogʻish burchagini koʻrsatadi va fiskal hamda pul kredit siyosati

samaradorligining nisbiy parametrlaridan biri hisoblanadi.

LM egri chizigʻi oʻzgarmas narxlar sharoitida pul vositalari

bozorida vujudga keladigan foiz stavkasi va daromadlar darajasi

oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikni aks ettiradi. LM egri chizigʻining har bir

nuqtasida pulga talab Md pul taklifi Ms ga teng boʻladi (liquidity

Preferense = Money Supply). Pul bozorida bunday muvozanatga

daromad Y ning oshishi bilan foiz stavkasi R koʻtarilsagina erishiladi.

Maʼlumki, pulga talab miqdoriga foiz stavkasidan tashqari

daromadlar darajasi ham taʼsir koʻrsatadi. Daromadlar yuqori boʻlsa,

xarajatlar ham koʻp boʻladi. Bu esa, oʻz navbatida isteʼmol va boshqa

xarajatlar uchun pulga talabni oshishiga olib keladi. Shunday qilib,

daromadlar darajasining yuqoriroq boʻlishi pul talabini oshiradi.

Boshqacha aytganimizda, daromad va pulga talab dinamikasi oʻrtasida

toʻgʻri bogʻliqlik mavjud.

Pulga talab funksiyasini quyidagicha yozamiz:

M/R= f(R;U)

Pul bozori holatini belgilovchi koʻrsatkichlar oʻrtasidagi bunday

oʻzaro munosabatlarni 27.5, 27.6-rasmlarda tasvirlaymiz. 27.5-rasmdan

koʻrinib turibdiki, pulga boʻlgan talab, foiz stavkasi pasayishi bilan,

shuningdek, daromadlar koʻpayishi natijasida ham oshadi.

Daromadlarning oshishi natijasida pulga talab egri chizigʻi Md1 yuqori

surilib, Md2 holatini egallaydi va unda pul bozoridagi muvozanat

nuqtasi, r1 holatidan r 2 holatiga oʻtadi.

Shunday qilib, yuqoriroq daromad yuqoriroq foiz stavkasiga olib

keladi va buni LM egri chizigʻi aks ettiradi. U pul bozorida foiz stavkasi

va daromad oʻrtasidagi munosabatlarni koʻrgazmali tarzda ifodalaydi.

Daromad darajasi qancha baland boʻlsa, pulga boʻlgan talab shuncha

yuqori va shunga muvofiq muvozanatli foiz stavkasi ham shuncha yuqori boladi.