Mavzu: Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda taʼlim tizimi. (Аqsh, Yaponiya, Janubiy Koreya vaboshkalar). Reja

AQSh, Janubiy Koreya, Yaponiya, Finlyandiya, Germaniya va 
boshka davlatlar ta`lim tizimi 
AQSh TA`LIM TIZIMI 
Amerika Qo’shma Shtatlarida ta`lim tizimining tuzilishi quyidagicha: 
-
bolalar 3 yoshdan 5 yoshgacha tarbiyalanadigan maktabgacha tarbiya 
muassasalari; 
-
1 -8-sinflargacha bo’lgan boshlang’ich maktablar (bunday maktablarda 
6 yoshdan 13 yoshgacha o’qiydilar); 
-
9-12-sinflardan iborat o’rta maktablar (bu maktablarda 14-17 yoshgacha 
bo’lgan bolalar ta`lim oladilar). U quyi va yuqori bosqichdan iborat. 
Amerika Qo'shma Shtatlarida navbatdagi ta`lim bosqichi oliy ta`lim bo’lib, u 
2 yoki 4 yil o’qitiladigan kollejlar hamda dorilfununlardir.AQShda majburiy ta`lim 
16 yoshgacha amal qiladi. Bu mamlakatdagi o'quv yurtlari davlat, jamoa tasarrufida, 
xususiy va diniy muassasalar ixtiyorida bo’lishi mumkin. 
Amerikada 3 yoshgacha bo’lgan bolalar tarbiyasi bilan onalar 
shug’ullanadilar, lekin ularga hech qanday imtiyozlar berilmagan. 5 yoshdan esa 
“Kinder garde” deb ataluvchi tayyorlov muassasalarida ta`lim boshlanadi. 
Boshlang’ich maktab 6 yoshdan to 13- 15 yoshgacha bo’lgan bolalarni qamrab 
oladi. Bu boshlang’ich maktablarda umumiy savodxonlik va kasbga yo’naltirish 
vazifalari hal etiladi. Sinfdan-sinfga ko’chish ta`lim oluvchining o’zlashtirganlik 
darajasiga bog’liq. Boshlang’ich ta`lim turli shtatlarda turlicha belgilangan (4, 5, 6, 
8 yil). Maktablarda turli hil to’garaklar, uchrashuvlar, shoular va sayohatlar 
uyushtiriladi, ammo ularning hammasiga haq to’lash lozim. O’rta maktablar quyi 
va yuqori bosqichlardan iborat. 
9-
sinfni bitirgan talabalar tanlov asosida o’rta maktabga qabul qilinadi. O’rta 
maktablarda quyidagi to’rt yo’nalishda kasb-hunar asoslari berib boriladi: 

---

-
kasb-hunar ta`limi; 
-
biznes ta`limi; 
-
savdo va sanoat ta`limi; 
-qurilish ta`limi. 
Oliy ta`lim esa quyidagi 4 asosiy bosqichda amalga oshiriladi: 
1.
Kichik mutaxassis 2 yillik kollejlar. 
2.
Bakalavr 4 yillik kollejlar. 
3.
4 yillik kollej yoki dorilfununni tugatgandan so’ng, 1-2 yillik magistr 
maktabi. 
4 .Doktorantura. 
Oliy ta`limda ikki yo’nalish mavjud: 
1.
ta`limni individuallashtirish 
2.
talabaning mustaqil ishlashini amalga oshirish. 
Pedagog yo’naltiruvchi rol o’ynaydi. Asosiy maqsad talaba intellektini mashq 
qildirish va mantiqiy fikrlashga o’rgatishdir. 
Yuqoridagilardan kelib chiqib xulosa qilish mumkinki, AQSh o’rta 
maktablarida o’z ta`lim oluvchilariga uch yo’nalishda: akademik, kasb-h unar, 
umumiy yo’nalishlarda bilim beradi. 
AQShda har bir ta`lim oluvchiga fanlar bo’yicha olgan bilimlari jamlangan 
attestatlar beriladi. Kollejlarda o’qish istagida xujjat topshirgan pedagoglar yuqori 
o’rta maktabning so’nggi ikki yili bilimlari hajmida kirish test sinovlaridan 
oo’tkaziladi. O’g’il-qizlarning tanlagan kasbiga layoqati va qobiliyati ham 
aniqlanadi. 
Maktablarda qo’llanilishi mumkin bo’lgan vositalar elektron yozuv apparatlari 
(kalligrafiya va yozuv qoidalarini takomillashtirishga yordam beradigan 
moslamalar) ta`lim televideniyesi, qo’lda ko’tarib yuradigan elektron til 
laboratoriyasi, slaydlar, videoapparaturalar, kompyuter va hokazolardan iborat. 
XXI asr arafasida AQSh yangi qabul qilingan «2000-yilda Amerika ta`lim 
strategiyasi» dasturi e`lon qilingan edi. 
Albatta, ta’limga xar qanday yangilik, o’zgartirish jiddiy tahlillar, tajribalar 
asosida kirib keladi. «Zo’rlab tiqishtirish» bizning uslubiyot emas. Ayni paytda 
ta’limni bir saviyada qotib kolishiga ham yo’l qo’yib bo’lmaydi.
Shu sababli ham, har bir pedagog, har bir tadkshkotchi maorifimiz uchun jon 
kuydiradigan, 
elim deb
, yurtim deb kuyib yonadigan bo’lmasa, «o’z shaxsiy 
manfaatlarim uchun davlat menga nima berdi emas, balki mei davlat ravnaqi uchun 

---

nima qildim» degan mulohazalar yuritadigan iqtidorli kadrlarni tayyorlashimiz 
kerak. 
Anbar otin (1870-1915) o’zbek shoirasi va ma’rifatparvari, o’zbek va tojik tillarida 
she’rlar yozgan. U 1870 yil Qo’qonda farmonqul degan ilғor kishi oilasida 
tuғilgan. Ma’lumotni Dilshod otin (Barno)dan oladi. U maktabda tarix, adabiyotni 
o’rganadi, she’rlar yozadi. So’ng o’zi xam darslar beradi. U qizlarga odob 
qoidalari, she’r tuzilishi, yuksak axloqiy malakalar hosil kilish qoidalarini 
o’rgatadi. Uning butun hayoti sheriyat bilan boғliq.
Ularda ma’rifiy ғoyalar ilgari suriladi. Anbar otin ma’rifatgina shaxs erkinligini 
shakllantirishini biladi. Uning Furqatga yozgan she’riy maktubida yangi usul 
maktablarini ochish haqidagi takliflari bayon etilgan. Anbar otin devon xam 
tuzgan. Anbar otinning dunyoqarashini, falsafiy tafakkurini o’zida 
mujassamlashtirgan asari - «Qarolar falsafasi»dir. Asar kirish va 4 qismdan iborat. 
Har bir faslda shoira o’zining ijtimoiy-qarashlarini bayon qiladi, ayollar taqdiri 
haqida yozadi. 
Maxmudxo’ja Behbudiy (1875-1919) yozuvchi, jurnalist, jamoat arbobi, 
ma’rifatparvar. U maktabni bitirgach, madrasada o’kiydi. Lekin bitirmasdan 
mehnat faoliyatini boshlaydi. Arabiston, Misr, Turkiya, Rossiyaga sayoxat kiladi. 
1903-1904 yillari o’zbek va tojik tillarida «Muntaxabi jo’g‘rofiya» («Qisqacha 
umumiy geografiya») asarini, yangi usul maktablari uchun «Kitob ul-atfol» 
(«Bolalar uchun kitob»), «Muxtasari tarixi islom»(«Islomning qisqacha tarixi»), 
«Amaliyoti islom», «Aholi jo’g‘rofiyasiga kirish», «Rossiyaning qisqacha 
geografiyasi»ni yozadi.
Shakuriyning qishloғidagi yangi usul maktabini 1908 yil Samarqandga-o’z 
hovlisiga ko’chirib keladi. «Bexbudiy nashriyoti»ni tashkil etib, darsliklar, 
«Turkiston, Buxoro, Xiva xaritasi»ni bosib chiqaradi. «Samarqand» gazetasi, 
«Oyina» jurnalini nashr etadi. 
U xalqni ilm — ma’rifatni egallashga chakiradi, ayollarning ilm olish kerakligini 
ilgari suradi, yangi usul maktabini ochish dunyoviy fanlarni o’qitishni targ‘ib 
qiladi. 
Bexbudiy 1918 yil «Musulmon ishchi va dehqon sho’rosi»ning maorif komissari 
qilib tayinlanadi. Shundan so’ng o’quv rejalari tuzish, 
yangi darsliklar yaratish
, 
o’qituvchnlar kurslarini ochish ishlariga katnashadi, o’zi «Yangi xisob» darsligini 
tuzib nashr etadi. 
1918 yil Toshkentga kelib, Turkistonda davlat tili haqidagi Dekret, milliy ishlar 
xalq komissarligining Nizomi loyixhalarini tayyorlovchi komissiyalar ishida 

---

qatnashadi. 1919 yil Buxoro amiri amaldorlari tomonidan Shaxrisabzda qamoqqa 
olinib qarshi shahrida qatl kilinadi. 
Mustaqil O’zbekiston Respublikasida ijtimoiy taraqqiyotning demokratik – 
huquqiy, fuqarolik jamiyatini qurish yo’lidagi ishlar boskichma-bosqich amalga 
oshirilmoqda. “... barcha islohotlarimizning pirovard maqsadi, ... fuqarolar uchun 
munosib hayot sharoitlarini tashkil qilib berishdan iboratdir.
Aynan shuning uchun ham ma‘naviy jihatdan mukammal rivojlangan insonni 
tarbiyalash, eng muhim vazifalardan biri bo’lib qoladi”. (Barkamol avlod – 
O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.
Toshkent, “SHarq”, 1998. 3-b). Shu boisdan ilk qadamlardanoq milliy ta‘lim-
tarbiya tizimini jahon andozalari darajasiga chiqarish maqsad qilib qo’yildi. 
Bunday ulug’vor vazifalarni amalga oshirishni mamlakatdagi mavjud uzluksiz 
ta‘lim tizimini isloh qilmasdan ta‘minlab bo’lmas edi. 
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” (1997) xuddi shu maqsadga qaratilgan tarixiy 
davlat hujjatidir. Unda uzluksiz ta‘limga shunday ta‘rif beriladi: “Uzluksiz ta‘lim 
kadrlar tayyorlash tizimining asosi, O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotini ta‘minlovchi, shaxs, jamiyat va davlatning iqtisodiy, 
ijtimoiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy ehtiyojlarini qondiruvchi ustuvor sohadir.