Mavzu: Iqtisodiy o’sishning mohiyati va omillari

Mavzu: Iqtisodiy o’sishning mohiyati va omillari.
.Real ishlab chikarish xajmlarining uzok muddatli o`sishi sur`atlarini, ko`lamlarini, samaradorligi va sifati oshishini belgilovchi xodisa va jarayonlar iktisodiy o`sish omillari deyiladi.
Iktisodiy o`sish omillari ikki guruxga ajratiladi.
Birinchi gurux omillari ixtisodiy o`sishni fizik (ashyoviy) jixatdan ta`minlaydi. Bu guruxga ishlab chikarish omillari kiritiladi:

• tabiiy resurslar soni va sifati;

  
  

• mexnat resurslari soni va sifati;

  
  

• asosiy kapital xajmi;

  
  

• texnologiyalar va ishlab chikarishni tashkil etish;

  
  

• jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanishi darajasi..

  
  

Ikkinchi guruxga omillari jamiyatdagi iktisodiy o`sish potentsialini yuzaga chikarish imkonini beruvchi omillar – talab va taksimot omillari bilvosita omillar) kiritiladi:

• bozorning monopollashuvi darajasini pasayishi;

  
  

• iktisodiyotdagi solik muxiti;

  
  

• kredit-bank tizimi samaradorligi;

  
  

• iste`mol, investitsiya va davlat xarajatlarining o`sishi;

  
  

• eksport xajmining o`sishi;

  
  

• iktisodiyotda ishlab chikarish resurslarini kayta taksimlash imkoniyatlari;

  
  

• daromadlarni taksimlashning shakllangan tizimi.

  
  

Agar o`sish ko`shimcha resurslarni jalb etish xisobiga ta`minlansa va jamiyatdagi resurslardan foydalanishning shakllangan o`rtacha samaradorligi darajasini oshirmasa ekstensiv iktisodiy deb ataladi.

ekstensiv iktisodiy o`sish yangii korxonalar, yo`llar, elektrostantsiyalar kurish , yangi erlarni o`zlashtirish, mexnat va tabiiy resurslarni ko`shimcha jalb etish kabilar xisobiga ta`minlanadi. Ammo bu resurslarning cheklanganligi rivojlanishning ma`lum bir boskichida ekstensiv iktisodiy o`sish imkoniyatlarini kamaytiradi va uni ziddiyatli kilib ko`yadi.
YAIMning o`sishi iktisodiyotda band bo`lganlar sonidan yukori sur`atga ega bo`lsa intensiv ixtisodiy o`sish ro`y beradi.
“Iktisodiy o`sishning intensiv tipi ishlab chikarish samaradorligining oshishiga boglik. U foydalanilayotgan resurs birligiga to`gri keladigan maxsulot ishlab chikarishni ko`paytirishni, ishlab chikarishning texnik xususiyatlarini yaxshilashni ko`zda tutadi. Bunday jaryonlar namoyon bo`ladi:

• fan va texnika yutuklaridan foydalanish va ishlab chikarishni yangilashda;

  
  

• xodimlar malakasini oshirishda;

  
  

• ishlab chikarilayotgan maxsulot sifatini oshirish, assortimentini yangilashda”^*

  
  

Iktisodiy o`sishning bu ikki tipi sof xolda ro`y bermaydi. Iktisodiy o`sish uni ta`minlashdagi intensiv yoki intensiv omillarning ulushi darajasiga karab ko`prok ekstensiv, yoki ko`prok intensiv bo`lishi mumkin.

2. Eng oddiy modelni E. Domar 1940 yillarning oxirida taklif qilgan. Unda ishlab chiqarish texnologiyasi V. Leontyev1 ishlab chiqarish funktsiyasi bilan kapitalning doimiy yuqori mahsuldorligi bilan ta'minlangan (ish kuchi kam resurs bo'lmasligi sharti bilan). E. Domar modeli mehnat bozorida narx darajasi barqarorligini belgilaydigan ortiqcha taklif mavjudligidan kelib chiqadi. Kapitalning chiqib ketishi yo'q, kapitalning intensivligi va tejash darajasi doimiy, investitsiya kechikishi nolga teng.

Shu sababli, iqtisodiyotda talab va taklifni oshirish omili investitsiyalarning o'sishi hisoblanadi.

E. Domar nazariyasiga ko'ra, iqtisodiyotda real daromadning muvozanatli o'sish sur'ati mavjud bo'lib, unda mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan to'liq foydalaniladi. Bunga muvofiq o'sish tejash tezligi va kapitalning marjinal mahsuldorligi yoki kapitalning o'sishi bilan to'g'ridan-to'g'ri mutanosibdir. Vaqt o'tishi bilan investitsiyalar va daromadlar bir xil sur'atda o'smoqda.

Bunday dinamik muvozanat beqaror bo'lishi mumkin, chunki rejalashtirilgan xususiy sektor investitsiyalarining o'sish sur'ati model tomonidan belgilangan darajadan chetga chiqadi. Ushbu kamchilikka qaramay, E. Domar modeli bizga qisqa muddatli Keyns muvozanatining shartlarini uzoqroq vaqtga kengaytirish va bu sharoitlar rivojlanayotgan tizim uchun nima bo'lishini aniqlashga imkon beradi.

Keynscha iktisodiy o`sish modelidan soddarogi 40-yillarda E. Domar tomonidan taklif etilgan model xisoblanadi.
Keyns o`z taxlilida investitsiyalarnig yalpi talabga ta`sirini krgangani o`oldaa, yalpi taklifga ta`sirini ko`rib chikmaydi. Undan farkli tarzda Domar modelida mexnat bozorida ortikcha taklif mavjud, bu baxolarn barkaror xolatida ushlab turadi, nvestitsion lag «0» ga teng, kapital kuyilmalarni ng chegaraviy unumdorligi doimiy deb olinadi.
E.Domar investitsiyalarni xam talab xam taklif omili deb karaydi. YA`ni investitsiyalar nafakat mul’tiplikativ ta`sir ko`rsatib yalpi talabni oshiradi, balki ishlab chikarish kuvvatlarini yuzaga keltirib, ishlab chikarishni rivojlantiradi, tovarldar taklifini oshiradi. SHunday ekan, yalpi talabning o`sishi yalpi taklifning o`sishiga teng bo`lishi uchun investitsiyalar kanday o`sishi kerak degan savol paydo bo`ladi. Bu savolga javob topish uchun Domar uch tenglamani o`z ichiga olgan tenglamalar sistemasini tuzdi:

1. taklif tenglamasi;

   
   

2. talab tenglamasi;

   
   

3. talab va taklif tengligini ifodalovchi tenglama.

   
   

3. R.F.Xarod ekzogen investitsiya funktsiyasini (E.Domar tomonidan ekzogen ravishda berilgan investitsiyalardan farqli o'laroq) tezlashtiruvchi va tadbirkorlarning taxminlariga asoslanib, iqtisodiy o'sishning maxsus modelini yaratdi (model R.F. Xarrod E. Domara modelidagi kabi).

Tadbirkorlar o'z ishlab chiqarishlarini oldingi davrdagi iqtisodiyotdagi vaziyatdan kelib chiqqan holda rejalashtirishadi. Agar talab bo'yicha ularning oldingi bashorati to'g'ri bo'lsa va talab mutanosib ravishda ta'minlangan bo'lsa, unda ushbu davrda tadbirkorlar ishlab chiqarishning o'sish sur'atlarini o'zgarishsiz qoldiradilar. Agar iqtisodiyotda talab taklifdan yuqori bo'lsa, ular ishlab chiqarishni kengaytirish tezligini oshiradi.
R.F.Harrod ushbu ifodani "kafolatlangan" o'sish sur'ati deb atadi: uni qo'llab-quvvatlash orqali tadbirkorlar o'z qarorlaridan to'liq qoniqishadi, chunki talab taklif bilan tenglashadi va ularning umidlari amalga oshadi. Ushbu o'sish sur'ati ishlab chiqarish quvvatlaridan (kapitaldan) to'liq foydalanishni ta'minlaydi, ammo har doim ham to'liq ish bilan ta'minlanmaydi.
Kafolatlangan va real o'sish sur'atlari o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni tahlil qilish shunday xulosaga kelishimizga imkon berdi: agar tadbirkorlar tomonidan rejalashtirilgan taklifning real o'sish sur'ati kafolatlangan o'sish sur'atlaridan farq qilsa (oshsa yoki unga erishmasa), unda tizim asta-sekin muvozanat holatidan uzoqlashadi.
Kafolatlangan o'sish sur'atlaridan tashqari, R.F.Harrod "tabiiy o'sish sur'ati" tushunchasini kiritadi. Bu faol aholi sonining ko'payishi va texnologik taraqqiyotning maksimal darajasi. Ushbu sur'atda mehnat va kapital omillarining to'liq bandligi ta'minlanadi.
Agar ishbilarmonlarni qoniqtiradigan kafolatlangan o'sish sur'ati, mehnat resurslari etishmasligi tufayli tabiiy darajadan yuqori bo'lsa, haqiqiy stavka kafolatlanganidan past bo'ladi: ishlab chiqaruvchilar kutganlaridan hafsalasi pir bo'ladi, ishlab chiqarish va investitsiyalar kamayadi. Natijada, tizim depressiya holatida bo'ladi.


Agar kafolatlangan o'sish sur'ati tabiiy darajadan past bo'lsa, demak, o'sish sur'ati kafolatlanganidan oshib ketishi mumkin, chunki mehnat resurslarining ortiqcha bo'lishi investitsiyalarni ko'paytirishga imkon beradi. Iqtisodiy tizim rivojlanib boradi. Haqiqiy o'sishni ham kafolatlash mumkin. Bunday sharoitda iqtisodiyot dinamik muvozanat sharoitida rivojlanadi, bu ishbilarmonlarni qoniqtiradi, ammo majburiy ishsizlik holatida