Mavzu: Iqtisodiy masalalarni echishda o’rtacha miqdorlarni qo’llash

Diagressiya, o`rtacha kvadratik cheklanish, variatsiya koeffitsenti
Dispertsiya- (<sup>2</sup>) alohida miqdorlar bilan ularning o`rtacha miqdori o`rtasidagi farqlar kvadratining to`plamdagi birliklar soni yig`indisiga bo`lgan nisbat natijasidir. (x –x)² va (x –x)²n alohida miqdorlar bilan ularning o`rtacha miqdori o`rtasidagi tafovutning vaznga bo`lgan ko`paytmasidir.
Bu ko`rsatkichni hisoblashda ham ayrim shartli momentlarga yo`l quyiladi. Jumladan, (x –x) o`rtasidagi tafovut kvadratga ko`tariladi. Bu bilan biz, bir tomondan,musbat ishorali tafovutga ega bo`lib, o`rtacha mutloq tafovutni hisoblashdagi kamchilikni bartaraf etsak, ikkinchi tomondan, variatsiya (o`zgaruvchanlik) darajasini ikki baravar kattalashtiramiz, chunki tafavutlar (farqlar) kvadratga ko`tariladi, so`ngra o`rtacha hisoblanadi.
Agar dispertsiyani kvadrat ildizdan chiqarsak, u holda o`zgaruvchanlikning haqiqiy darajasi kelib chiqadi. Bu ko`rsatkich o`rtacha kvadratik cheklanish deb ataladi.
Shuni qayd qilish lozimki, o`rganilayotgan hodisa qanday birliklarda (mutloq miqdordami, puldami, natura yoki shartli naturadami) ifodalangan bo`lsa, o`rtacha kvadratik cheklanish ham shunday birliklarda ifodalanadi. Bu esa turli xildagi hodisalar o`zgaruvchanligini qiyosiy tahlil qilishga imkon bermaydi. Masalan, jami chakana tovar oboroti uchun o`rtacha kvadratik tafovut 20 so`m va realizatsiya qilingan tovar uchun esa bu tafovut 10 kg bo`lsa, bunday holda variatsiyani qiyosiy tahlil qilish mumkin emas. Chunki cheklanishlar turli o`lchov birliklarida keltirilgan. Mana shu sababli o`zgaruvchanlikni qiyosiy jihatdan tahlil qilish maqsadida variatsiya koeffitsenti hisoblanadi.
Variatsiya koeffitsenti (V) o`rtacha kvadratik tafovutning () o`rtacha miqdorga ( ) bo`lgan nisbat natijasiga teng. Bu koeffitsent qiymati, agar u foizda ifodalangan bo`lsa, 0 bilan 100 orasida yotadi. U 0 ga qancha yaqin tursa, o`zgaruvchanlik shuncha kuchsiz va qancha 100 ga yaqinlashsa, shunchalik o`zgaruvchanlikning kuchliligidan dalolat beradi.
Variatsiya koefitsentini foizda ifodalash yordamida turlicha ifodalangan o`rtacha kvadratik cheklanishlar bir xil asosga keltiriladi va shu tufayli turlicha hodisalar o`zgaruvchanligi qiyosiy tahlil qilinadi.