Mavzu: Investitsiya loyihalar va investitsiya dasturlari hamda ularning

---

1
Mavzu: Investitsiya loyihalar va investitsiya dasturlari hamda ularning
iqtisodiyotni modernizatsiyadagi o
ʻ
rni.
Reja:
KIRISH
1.Investitsiya loyihasining tushunchasi, maqsadi va strukturasi.
2.Investitsion loyihalar.
3.Innovatsion loyiha va dasturning kontseptsiyasi va turlari.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

---

2
KIRISH
“Eng muhimi, investitsiya
loyihalarini to’g’ri joylashtirish
kerak. Bu borada investorlarning
yagona talabi – loyiha
mo’ljallangan joy zarur
infratuzilma tarmoqlariga ega
bo’lishidir. Sh.M. Mirziyoyev.
Jahon iqtisodiyotida investitsiyalarga talab va taklif o’rtasida nomutanosiblik
tendensiyasi hukm surmoqda.Bugungi kunda investitsiyalar oqimi taraqqiy etgan
mamlakatlardan
rivojlanayotgan
mamlakatlar
iqtisodiyotiga
faol
yo’naltirilayotganligining
guvohi
bo’lmoqdamiz.Natijada
rivojlanayotgan
mamlakatlar iqtisodiyotida to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar ulushi keskin oshib
bormoqda.O’z navbatida, investitsiyalar samaradorligini oshirish bilan bog’liq
ko’plab
muammolar
mavjudligi
investitsiya
loyihalarini
boshqarishni
takomillashtirish zaruratini belgilab beruvchi asosiy omillardan biri bo’lib
qolmoqda.Ayni paytda, jahon amaliyotida xorijiy investitsiyalarni jalb etish va
ularni
iqtisodiyotning
istiqbolli
va
yuqori
texnologiyalarga
asoslangan
tarmoqlariga
joylashtirish
mexanizmlarini
maqbullashtirish,
investitsiya
loyihalarini umummilliy va mintaqaviy darajada venchurli moliyalashtirish
amaliyotini rivojlantirish, investitsiya muhiti jozibadorligini oshirish va
investitsiya faoliyatini moliyaviy boshqarish vositalarining o’zaro muvofiqligini
ta
ʼ
minlash muhim ahamiyat kasb etmoqda. Investitsiya loyihalarini samarali
boshqarivi bo’yicha
O’zbekiston
Respublikasi
Prezidenti
Sh.M.
Mirziyoyev
“Biz
iqtisodiyotimizga sarmoya kiritishga intiladigan investorlar uchun hududlar va
tarmoqlar bo
ʻ
yicha investitsiya loyihalarini puxta shakllantira olsak, bu masalada
ijobiy natijaga erishish mumkin, - deya ta’kidlab 7 o’tdilar1 . Darhaqiqat, Prezident

---

3
to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi loyihalarni so’zsiz amalga
oshirish, chet ellik investorlarga har tomonlama yordam berish hukumatning eng
muhim vazifasi bo’lishi kerakligini ta
ʼ
kidladi. Investitsiyalarning asosiy qismini
o’zlashtirishni yilning oxirgi oylariga surish amaliyotiga chek qo’yib, barcha
tarmoqlar va hududlarda buni birinchi yarim yillikda kamida 35 foizga, to’qqiz
oylikda 70 foizga yetkazish zarurligi qayd etildi. 2019 yilgi Investitsiya dasturiga
16,6 milliard dollarlik 3 mingdan ziyod loyiha kiritilgan. Bu 2018 yilga nisbatan
16 foiz ko
ʻ
pdir. Jumladan, joriy yilgi Investitsiya dasturi doirasida umumiy qiymati
3,2 milliard dollar bo
ʻ
lgan 140 ta ishlab chiqarish quvvatini foydalanishga
topshirish rejalashtirilgan.
1.Investitsiya loyihasining tushunchasi, maqsadi va strukturasi.
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan investitsiya siyosati mustaqillikning
dastlabki yillaridanoq yoqilg’i energetika va don mustaqilligini ta’minlash,
iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, eksport salohiyatini oshirish
va import o’rnini bosuvchi mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirish uchun ustuvor
sohalarni qo’llab-quvvatlash, chet el investitsiyalarini jalb qilish uchun ochiq
eshiklar siyosatini olib borish kabilarga qaratildi. Investitsiya siyosatni olib
borishda quyidagi tamoyillarga asoslanildi:

belgilangan davlat ustuvorliklari asosida eng muhim tarmoqlar va faoliyat
sohalarini tanlab qo’llab-quvvatlash;

ijtimoiy ahamiyatli tarmoqlarni (sog’liqni saqlash ta’lim, madaniyat va h.k.)
aholi turmush darajasini yaxshilish, umrini uzaytirish, ijtimoiy jihatdan
keskin tabaqalanishning oldini olish, iste’mol talabining faollashuvini
ta’minlash maqsadida etarli darajada qo’llab-quvvatlash;

chet el investitsiyalarini o’zaro manfaatdorlik asosida ustuvor sohalarga jalb
qilish;

potentsial investitsiya resurslarini savdo sohasi va pul bozoridan sanoat

---

4
sohasiga qayta taqsimlash;

ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlarini qo’llab-quvvatlash, xorijdan
yangi texnikalar uchun litsenziyalar sotib olish, katta laboratoriyalarni
saqlab turishga quvvati etadigan yirik korporatsiyalar tuzish orqali ishlab
chiqarish kapitalini jamlash hisobiga intelektual kapital va ilmiy-texnik
potentsialni oshirish;

qishloq xo’jaligi mahsulotlari va mineral xom ashyo resurslarini chuqur
qayta ishlash va ularni tashqi bozorda raqobatbardosh bo’ladigan darajaga
olib chiqishga yo’naltirilgan investitsiya loyihalarini qo’llab-quvvatlash;

aholining oziq-ovqat va iste’mol tovarlariga bo’lgan ehtiyojlarini
qondirishga mo’ljallangan ishlab chiqarish quvvatlarini jadal rivojlantirishni
10 investitsiyalar bilan ta’minlash;

investitsiya jarayonlari ishtirokchilarining o’zaro aloqalarini tartibga solib
turuvchi qonunchilik bazasini takomillashtirish. Shu maqsadda davlat
tomonidan mazkur yo’nalishlarda amalga oshiriladigan investitsiya
loyihalarini qo’llab-quvvatlashga katta e’tibor qaratish zaruriyati ortadi.
“Loyiha” so’zi bugungi kunga kelib iqtisodiy nazariya va amaliyotda keng
tarqalib ulgurdi.Uning mazmunini talqin qilishda ham turlicha qarashlar mavjudligi
mazkur atamaning tub mohiyatini o’rganish va ochib berishga bo’lgan qiziqishni
oshiradi.Jahon bankining Iqtisodiy rivojlanish instituti mutaxassislari tomonidan
aniqlanishicha loyiha: birinchidan, maqsadli faoliyat; ikkinchidan, foyda uning
xarajatlaridan har doim ortiq bo’ladi; uchinchidan,u cheklangan vaqt va resurslarda
qat’iy cheklanganlikka ega bo’ladi.Iqtisodiy rivojlanish kompleks jarayon sifatida
o’zini namoyon etadi va bunda mazkur sohada yuksalish bir qancha ko’rsatkichlar:
yalpi ichki mahsulot, daromad, foyda, iste’mol darajasi, sog’liqni saqlash, umrning
uzunligi, savodlilik, sifatning oshishi va shu kabilar orqali aks ettirilishi mumkin.
Shu sababli ham loyiha g’oyasi barcha holatlar uchun bir xil mazmun kasb
etmasligi mumkin va loyihani ishlab chiqish va uni baholashnig ham yagona

---

5
namunaviy shakli bo’lishi mumkin emas.
O’z navbatida, loyihalar ularning alohida elementlari va ko’rsatkichlarini
ifodalovchi bir qator maqsadli tadbirlar, loyihani amalga oshirish va ko’zlangan
natijaga erishishga qaratilgan boshqaruv tizimi va boshqalardan tashkil topadi.
Bunga ko’ra, uning mazmuniga berilgan turlicha ta’riflarni ham kuzatish mumkin:
Loyiha – muayyan boshlang’ich ma’lumotlar va talab etiladigan natijalar (maqsad)
bilan bog’liq bo’lgan, uni yechish usulini o’zida mujassam etgan ayrim vazifa
(“Loyihalarni boshqarish to’g’risida bilimlar Kodeksi”, Loyihalarni boshqarish
instituti, AQSh); Loyiha (angl. Project) – nima uylab topilgan yoki
rejalashtiriladigan nimadir, masalan, katta korxona (tolkoviy slovar Webster)
Tizimli yondashish nuqtai nazaridan, loyiha bir qator cheklanishlar va
mexanizmlar ishtirokida boshlang’ich holatdan yakuniy natijaga o’tish jarayoni
sifatida qaratilish mumkin.
2.Investitsion loyihalar.
Uylarni qurish, tashkilotlarni qayta qurish yoki asoslarni barpo qilish – bu
shunday loyihalarni, ular uchun quyidagilar aniqlangan va belgilangan: loyiha
maqsadi (masalan, uy maydonining kv.m. mahsulotning ishlab chiqarish xajmi,
o’lchami va profili): bitimning muddati va davomiylik; loyiha xarajatlari,
loyihaning talab qilingan resurslari va xaqiqatdagi qiymati birinchi o’rinda
ishlarning bajarilish yo’nalishi va har bir loyihaning ilgarilab borishiga bog’liq
bo’ladi. Talab qilinayotgan quvvat bu tur loyihalar uchun bosqichlar jadvali va
tayyorgarlik muddati hamda loyihaning yakunlanishi asosida taqdim qilinishi
kerak.
Bunday loyihalar bozor uchun hali tanish bo’lmagan yangi mahsulot yoki
uning yangi tarkiblarini ishlab chiqarishni yo’lga qo’yishga qaratilgan loyihalar
hisoblanadi. Loyiha sinfi (loyiha tarkibi va tizimini hamda uning fan sohasi)
bo’yicha: monoloyiha, multiloyiha, megaloyiha.
Monoloyiha – bu har xil tur, qurilish va hajmdagi alohida loyiha. Multiloyiha

---

6
– bu bir necha monoloyihalardan tashkil topgan va ko’p loyihali boshqaruvli
tadbiqni talab qiluvchi kompleks loyiha. Megaloyiha
– bu ta’lim sohalari va h.k.larni rivojlantirishning maqsadli dasturlari bo’lib, bu
tartibga bir qator mono va multiloyihalar kiritiladi. Loyiha ko’lami
– (loyihaning hajmi, qatnashuvchilar soni va atrof-muhitga ta’sir darajasi) bo’yicha:
kichik loyihalar, o’rta loyihalar, yirik loyihalar, juda yirik loyihalar. Loyihalarning
bunday taqsimoti juda shartlidir. Loyiha ko’lamlarini aniqroq shaklda ko’rish
mumkin. Davlatlararo, xalqaro, milliy mintaqalararo va mintaqa, tarmoqlararo va
tarmoqlar bo’yicha, kooperativ, tashkiliy loyihalar. Loyihalarning murakkabligi
(murakkablik darajasi) bo’yicha: oddiy, murakkab, juda murakkab. Loyiha turi
(loyihaning fan sohasi xarakteri) bo’yicha: investitsion, innovatsion, ilmiy-tadqiqot,
aralash. Investitsion loyihalarga, odatda, investitsion qo’yilmalarni talab qiluvchi,
bosh maqsadi asosiy fondlarni ishlab chiqarish ya’ni yangilash bo’lgan loyihalar
kiritiladi. Innovatsion loyihalarga, tizimlar rivojlanishini ta’minlaydigan, bosh
maqsadi yangi texnologiyalarni va boshqa yangiliklarni ishlab chiqish va qo’llash
bo’lgan loyihalar kiritiladi. Har bir loyiha 4 ta asosiy jihati bo’yicha farqlanadi:
1. Loyiha ko’lami bo’yicha: (kichik loyiha, megaloyiha)
2. Amalga oshirish muddatlari bo’yicha (qisqa muddatli, o’rta muddatli va uzoq
muddatli loyihalar).
3. Sifati bo’yicha.
4.Resurslarning cheklanganligi bo’yicha. Yuqorida keltirilganidek, loyihalarni
turlicha tavsiflash mumkin.Biroq, bu tavsiflar uning ma’lum tasnifiy jithatini
namoyon etadi.
3.Innovatsion loyiha va dasturning kontseptsiyasi va turlari.
Innovatsion loyiha fan va texnologiyalarni rivojlantirishning ustuvor
yo'nalishlarida aniq maqsad va vazifalarga erishishga qaratilgan resurslar,
muddatlar va ijrochilar uchun o'zaro bog'liq va o'zaro bog'liq bo'lgan tadbirlarning

---

7
murakkab tizimidir.Innovatsion dastur-innovatsion faoliyatni qo'llab-quvvatlash
bo'yicha o'zaro bog'liq innovatsion loyihalar va loyihalar majmui.G'oyalar, rejalar
va texnik echimlar, shuningdek, ularni amalga oshiradigan loyihalar turli
darajadagi ilmiy va texnik ahamiyatga ega:
- prototip yoki asosiy texnologiya dizayni tubdan o'zgarmagan zamonaviylashtirish
(Pseudo-innovatsiya). Misol uchun, mahsulot o'lchamlari va gamutlarini
kengaytirish, mashinaning, avtomobilning ish faoliyatini yaxshilaydigan kuchli
dvigatelni o'rnatish;
- yangi mahsulotning dizayni uning elementlari ko'rinishida avvalgisidan sezilarli
darajada farq qilganda innovatsion (innovatsiyalarni takomillashtirish). Misol
uchun, yangi fazilatlarni qo'shish, avtomatlashtirish vositalarini yoki ilgari ushbu
turdagi mahsulotlarning dizaynlarida ishlatilmaydigan boshqa mahsulotlarni
kiritish, ammo boshqa turdagi mahsulotlarda ishlatilgan;
- dizayn oldinga texnik echimlarga asoslangan bo'lsa, oldinga (asosiy yangilik).
Misol uchun, samolyot qurilishida germetik kabinalarni kiritish, ilgari hech qanday
joyda ishlatilmaydigan turboreaktiv dvigatellar;
- avvalgi yoki hatto yangi funktsiyalarni bajaradigan ilgari mavjud bo'lmagan
materiallar, dizaynlar va texnologiyalar paydo bo'lganda kashshof (asosiy yangilik).
Masalan, kompozit materiallar, birinchi radiolar, elektron soatlar, shaxsiy
kompyuterlar, raketalar, atom stansiyalari, biotexnologiya.
Loyihaning ahamiyati darajasi va keyinchalik butun innovatsion dastur
innovatsion jarayonning natijalarini ilgari surishning murakkabligi, davomiyligi,
ijrochilarning tarkibi, miqyosi va xususiyatini belgilaydi, bu esa loyiha
boshqaruvining mazmuniga ta'sir qiladi.
Asosiy turdagi innovatsion loyihalar turlari:
1. Loyihani amalga oshirish davri bo'yicha: qisqa muddatli (1-2 yil), o'rta muddatli
(5 yilgacha) va uzoq muddatli (5 yildan ortiq);

---

8
2. Loyiha maqsadlarining tabiati bo'yicha: yakuniy va oraliq;
3. Qoniqtirilgan ehtiyojlar turiga ko'ra, mavjud ehtiyojlarni qondirish yoki yangi
ehtiyojlarni yaratishga qaratilgan;
4. Innovatsiya turiga ko'ra, yangi yoki ishlab chiqarilgan mahsulotni joriy etish,
yangi bozorni yaratish, xom ashyo yoki yarim tayyor mahsulotlarning yangi
manbasini o'zlashtirish, boshqaruv tuzilmasini qayta tashkil etish mumkin;
5. Qabul qilingan qarorlar bo'yicha xalqaro federal, mintaqaviy, sanoat va markali
bo'lishi mumkin;
6. Muammoni hal qilish ko'lami bo'yicha innovatsion loyihalar quyidagicha
taqsimlanadi:
a) monoproektlar-odatda bitta tashkilot yoki hatto bitta bo'linma tomonidan amalga
oshiriladigan loyihalar; aniq bir innovatsion maqsadni (muayyan mahsulotni
yaratish, texnologiya) belgilash bilan ajralib turadi, qattiq vaqt va moliyaviy
doirasida amalga oshiriladi, koordinator yoki loyiha rahbari talab qilinadi;
b)multiproektlar-ilmiy-texnik majmuani yaratish, yirik texnologik muammolarni
hal qilish, harbiy-sanoat kompleksi korxonalarining bir yoki bir guruhini
konvertatsiya qilish kabi murakkab innovatsion maqsadga erishishga qaratilgan
o'nlab monoproektlarni birlashtiradigan kompleks dasturlar ko'rinishida taqdim
etiladi; muvofiqlashtiruvchi birliklar talab qilinadi;
c) Mega loyihalar-bir nechta loyihalar va bir daraxt maqsadlari bilan bog'liq yuzlab
monoproktsiyalarni
birlashtiradigan
ko'p
maqsadli
kompleks
dasturlar;
markazlashtirilgan moliyalashtirish va muvofiqlashtirish markazidan boshqarishni
talab qiladi. Mega loyihalar asosida sanoatni texnik qayta jihozlash, mintaqaviy va
federal konvertatsiya va ekologiya muammolarini hal qilish, mahalliy mahsulotlar
va texnologiyalarning raqobatbardoshligini oshirish kabi innovatsion maqsadlarga
erishish mumkin.
Loyihaning bosqichlari va bosqichlari tarkibi uning sanoat va funktsional

---

9
aloqasi bilan belgilanadi. Innovatsion loyihaning asosiy bo'limlari:
- muammoning mazmuni va dolzarbligi (g'oyalar);
- loyiha maqsadlari daraxti, marketing tadqiqotlari va tuzilmaviy muammolarga
asoslangan qurilish;
- loyiha maqsadlari daraxtini amalga oshirish bo'yicha chora-tadbirlar tizimi;
- loyihaning kompleks asoslari;
- loyihani amalga oshirishni ta'minlash;
- loyihaning ekspert xulosasi;
- loyihani amalga oshirish mexanizmi va motivatsiya tizimi.
XULOSA
Zamonaviy jamiyatda iqtisodiy o'sish sur'ati va mamlakatlarning rivojlanish
darajasi asosan ishlab chiqarish intellektualizatsiyasida ilmiy va texnologik
taraqqiyotning o'rni bilan belgilanadi. Global iqtisodiy raqobatda samarali
innovatsion faoliyat uchun qulay shart-sharoitlarni ta'minlaydigan mamlakatlar
g'olib chiqadi. Innovatsion faoliyat innovatsion loyihalar va dasturlarni ishlab
chiqishga qisqartirildi. Innovatsion loyihalar va dasturlar iqtisodiyotning
texnologik bazasidagi tub o'zgarishlarga olib keladigan texnologiyalarni yaratish,
o'zlashtirish va tarqatish, shuningdek, fundamental tadqiqotlarni rivojlantirish,
ijtimoiy dasturlarni ilmiy-texnik ta'minlash, xalqaro hamkorlikni rivojlantirish
bo'yicha yirik tarmoqlararo loyihalar shaklida amalga oshirilmoqda. Natijada,
innovatsion loyihalar va dasturlar davlat ilmiy-texnik siyosatida muhim rol
o'ynaydi, ilm-fan va texnologiyaning ko'plab sohalarini rivojlantirishda muhim

---

10
ahamiyat kasb etadi.Har qanday loyiha g'oyaning paydo bo'lishidan to to'liq
yakunlanishigacha uning rivojlanishining muayyan ketma-ket bosqichlari orqali
o'tadi. Rivojlanish bosqichlarining to'liq to'plami loyihaning hayot aylanish
jarayonini shakllantiradi. Loyihaning hayot aylanishi odatda bosqichlarga,
bosqichlarga, bosqichlarga bo'linadi. Loyihaning hayot aylanish bosqichlari
faoliyat sohasiga va ishni tashkil etishning qabul qilingan tizimiga qarab farq
qilishi mumkin. Biroq, har bir loyiha dastlabki (investitsion) bosqichni, loyihani
amalga oshirish bosqichini va loyiha ishlarini yakunlash bosqichini ajratishi
mumkin. Bu ochiq-oydin ko'rinishi mumkin, ammo loyihaning hayot aylanish
kontseptsiyasi menejer uchun eng muhimlaridan biri hisoblanadi, chunki u
menejerning vazifalari va faoliyati, ishlatiladigan texnika va vositalarni belgilovchi
joriy bosqichdir.
FOYDALANILGAN ADABIYODLAR
1. B.Y. Xodiyev, Sh.Sh. Shodmonov – “Iqtisodiyot Nazariyasi” – 2017
2. R.R. Xusainov – “Moliya va Soliqlar” – 2014
3. A. Vahobov, A. Jo’rayev – “Soliqlar va Soliqqa Tortish” – 2009
4. I.A. Zavalishina – “Soliqlar: Nazariya va Amaliyot” – 2005
5. D. Tojiboyeva - “Iqtisodiyot nazariyasi” – 2003
6. Sh. F. Shamsutdinova, F.Sh. Shamsutdinov – “Chet el mamlakatlar soliq
tizimi” – 2011
7. A. Smith – “An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of
Nations” – 1776
8. O. Olimjonov - “Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida soliq siyosati” – 1992