|
Kredit resurslarini taqdim qilishning banklararo stavkalari eng ko‘p qo‘llaniladigan bazis stavka sifatida LIBOR – London banklararo stavkasi hisoblanadi. Bundan tashqari, Frankfurt na-Maynda (FIBOR), Parijda (PIBOR), Madridda (MIBOR), Rimda (RIBOR), Stokgolmda (STRIBOR), Gonkongda (Gribor) o‘ziga xos banklararo stavkalari ham mashhur.
V. “Praym – reyt” stavkasi (birinchi darajali stavka) – bu eng obro‘li qarz oluvchilarga beriladigan kreditlarga AQSH banklari tomonidan belgilanadigan stavkadir. U kredit qiymati-ning mo‘ljal bo‘lib xizmat qiladi va dastlabki ikki stavkadan 1 – 2 foizga yuqori bo‘ladi.
G. O‘rta va katta bo‘lmagan firmalar va xususiy shaxslarga beriladigan kreditlar stavkalari. Ular, odatda, “praym – reyt” dan ham yuqori bo‘ladi.
Hozirgi paytda eng muhim stavka LIBOR hisoblanib, yevro-valyuta bozoridagi birinchi darajali banklar o‘rtasidagi kredit-lashda eng ko‘p qo‘llaniladigan stavkadir. Odatda, “LIBOR stavkasi” deyilganda, funt sterling va AQSH dollaridagi depozitlar bo‘yicha foiz stavkalari tushuniladi. Funt sterlingdagi LIBOR stavkasi har kuni ertalab 11:00 da (London vaqti) quyidagi banklarning qat’iy stavkalarining o‘rtacha arifmetik kattaligi sifatida hisoblanadi: Lloyds, Midlend, VOA, Barklayz, Sosete Jeneral va Netvest. Mana shu tamoyil asosida AQSH dollaridagi LIBOR stavkasi aniqlanadi, bunda quyidagi banklar qat’iy stavkalari ishlatiladi: Barklayz, Benk of Tokio, Bankers Trast, Neshnl Vestminster bank.
Yevrokreditlar bo‘yicha LIBOR stavkasi, odatda, 12 ta valyuta bo‘yicha va bir necha davrlar bo‘yicha (1 hafta, 1, 2, 3, 6, 9 oy va 1 yil) hisoblanadi.
Yevrokredit – bu suzib yuruvchi stavkada yevrovalyutalaridan birida beriladigan o‘rta muddatli bank kreditidir. Banklar kredit bo‘yicha foiz stavkalarini hisoblashda turli xil usullardan foydalaniladi. Misol uchun, AQShda eng ko‘p tarqalgan usullar: yillik foiz stavkasi usuli, oddiy foiz usuli, diskont stavka usuli, qo‘shish usuli hisoblanadi.
Yillik foiz stavkasi usuli – kredit bo‘yicha yig‘ilgan to‘lovlarni kredit summasiga bo‘lgan nisbatini ko‘rsatadi, ya’ni daromadlilik stavkasini ifodalaydi. Bu usul kreditning qanchalik tez qaytarilayotganligi va qarzdor kreditlash muddati davomida haqiqatda qancha summa ishlatayotganligini ko‘zda tutadi.
Oddiy foizlar usuli ham haqiqatda ishlatgan kreditni ko‘zda tutadi. Agar qarzdor kredit qaytarishni asta oshirsa oddiy foizlar usuli qarzdorlik qoldig‘i pasayishini va tegishli to‘lanadigan foiz stavkalarini aniqlab beradi. Bu usulni qo‘llashda qarzdor kredit qaytarilishi muddati yaqinlashgan sayin foiz to‘lovlarida harajat-larni tejashga erishadi.
Diskont stavka usuli. Kreditlarning asosiy qismi kreditlash muddati davomida qisman foiz va qisman asosiy qarzni to‘lashni ko‘zda tutadi, biroq diskontlash usuli foizlarning avans to‘lovini ko‘zda tutadi. Bu holatda qarz oluvchi kelishilgan kredit summasini foizlarni chegirishdan so‘ng oladi. Muddat tugashi bilan kelishilgan asosiy qarz summasini qaytarishi lozim.
Foiz oshirish usulida kredit qaytarish badallarini qarzdorga e’lon qilinguncha qadar foiz to‘lovlari asosiy qarz summasiga qo‘shib borilishi nazarda tutiladi. Agar kredit va foizlar muddat oxirida bir vaqtda qaytarilgan holatdagina foiz oshirish stavkasi oddiy foiz stavkasiga teng bo‘ladi. Har qanday boshqa holatda qarzdor shartnomada ko‘rsatilgan stavkada emas, balki kredit bo‘yicha yuqori bo‘lgan real stavkani to‘laydi.
Foiz stavkalarini hisoblashning boshqa usullari ham mavjud.
Kredit bo‘yicha foiz stavkasi tebranib turadi.
Ba’zi bir boshqa loyihalarning samaradorligi bundan baland yoki past bo‘lishi mumkin.
Ba’zi bir korxonalar o‘z ishlab chiqarishini faqatgina kredit mablag‘lar hisobiga tashkil qilmay, balki xususiy mablag‘lariga ham tayanadi. Shunda xususiy mablag‘lari aylanmasidan kelib tushgan foyda hisobidan bank krediti foizini to‘lashga tayyor, bo‘lgani uchun, foiz stavkasi 5 foizdan oshishi mumkin.
Bozor iqtisodiyoti rivojlanmagan davlatlar iqtisodiyotining xalq xo‘jaligi juda notekis rivojlangan bo‘ladi. Shu sababli, turli sohalarning samaradorligi turlicha bo‘ladi. Oqibatda kimdir kredit uchun 100 foiz qo‘shimcha to‘lab berishga tayyor bo‘lsa, kimdir uchun 5 foiz ham og‘irlik qiladi. Demak, kredit foiz (qarz oluvchi istayotgan foiz stavkasi) quyidagicha aniqlanadi.
r = ye – t – b
e – kredit hisobidan amalga oshirilayotgan faoliyat samaradorligi; t – samaradorlik hisobidan to‘lanadigan soliqlar;
b – samaradorlik hisobidan amalga oshiriladigan ijtimoiy harajatlar. Bizning misolimizda r = 15 – 0,32 * 15 – 0,35 * 15 = 5 %
Kreditor ham xuddi shu yo‘l orqali o‘zi istagan foiz bilan kredit resurslarini taklif etadi. Faraz qilaylik, r = 8 %, Ammo bu foiz qarz oluvchining ahvoli, kredit muddati, tavakkalchilik darajasi kabi omillarning ta’siri natijasida o‘zgarishi mumkin. Bundan tashqari qarz beruvchi kredit resurslarini kredit bozoridan o‘zi ham olishi mumkin. Masalan, jamg‘arma banklardan, tijorat banki jamg‘arma bankiga 4,5
% = r daromad to‘lab berishga tayyor. Jamg‘arma banki o‘z nabatida r dan kelib chiqqan holda omonat va depozitlar bo‘yicha foiz stavkasini r= 4 % belgilaydi.
Davlat ham r dan kelib chiqib, o‘z obligatsiyalariga foiz stavkasini belgilaydi. Agarda foiz stavkasini r dan tushirib yuborsa, aholi davlat obligatsiyalarini sotib olmaydi. Oshirish esa davlat uchun ortiqcha harajatdir, chunki r = r bo‘lganda aholi asosan r ni harid qiladi. Sababi, davlat obligatsiyalari jamg‘arma banklardagi depozitlarga nisbatan ishonchliroqdir.
Hissadorlik jamiyatlari ham o‘z aksiyalari bo‘yicha foiz stavkasini r > r kabi belgilaydi, chunki korxona aksiyalari davlat obligatsiyalariga nisbatan
tavakkalchiliga yuqori hisoblanadi. Markaziy bank, o‘z navbatida, qayta moliyalashtirish stavkasini r dan kelib chiqqan holda belgilaydi. Sababi, Markaziy bank r va r orqali mamlakat ssuda kapitali bozoridagi ahvolni nazorat qiladi. Agar davlat investitsion faollikni kuchaytirmoqchi bo‘lsa r tushadi va aksincha aktivlikni kamaytirmoqchi bo‘lsa r ni oshiradi. Bulardan tashqari, qat’iy belgilangan (fiksirlangan) va suzib yuruvchi foiz stavkalari ham mavjud.
Do'stlaringiz bilan baham: |
